Առաջին անգամ հրապարակվել է https://hetq.am կայքում:

Հարցազրույց Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանի հետ, զրուցավար՝ Գայանե Հովակիմյան

Մաս երկրորդ (առաջին մասը` այստեղ)

Գայանե Հովակիմյան (ԳՀ).- Գիտեք՝ հայհոյանքի՝ հանրային դիսկուրս դուրս գալու առումով. այն դուրս չի գալիս օֆիցիալ դիսկուրս, բայց եթե մենք լսենք տղամարդկանց խոսակցություն, որը հանրային չէ, փակ է՝ այդ բառապաշարը կա: Այսինքն՝ գալիս է ներսից: Այսինքն՝ այդ մարդիկ կրում են այդ բառապաշարը: Չեն խոսում, օրինակ, կանանց ներկայությամբ, չեն խոսում պաշտոնական խոսակցության ընթացքում:

Գևորգ Տեր-Գաբրիելյան (ԳՏԳ).- Այսինքն՝ նրանք որոշակի տաբուի տիրապետության տակ են գտնվում, որն ազդում է նրանց խոսքի և՛ համուհոտի, և՛ խորության ու անկեղծության վրա: Դա շատ տարօրինակ ու հետաքրքիր ֆենոմեն է՝ տաբուների հարցը. աշխարհով մեկ շատ կարևոր: Ու շատ հետաքրքիր է դիտարկել այն հասարակությունները, որտեղ այդ քֆուրները, այսպես ասած, կա՛մ չեզոքացել են՝ լրիվ մտնելով հանրային դիսկուրս, կա՛մ երբևէ չեն էլ ստեղծվել այդ կատեգորիայի: Հայտնի է, որ Ֆրանսիայում եթե մեկը մեկը մյուսին ասում է. «Ես կկենակցեմ քո մայրիկի հետ», պատասխանն է՝ «Դա քո և իմ մայրիկի անձնական գործն է»:

Մյուս դեպքը՝ անգլոամերիկյան աշխարհը, որտեղ դուրս է եկել արդեն հանրային դիսկուրս առանց որևէ սահմանափակումների, ինչպես անգլերենում fuck բառը:

Ռուսերենում հիմա դա տեղի է ունենում սոցիալական ցանցերում, ի տարբերություն մեր սոցիալական ցանցերի, որտեղ էլի բլթբլթում է, բայց դուրս չի գալիս դեռ: Ընդ որում մենք՝ հայերս, կարող ենք ռուսերեն ամենաթունդ քֆուրները թույլ տալ սոցիալական ցանցում, սակայն հայերեն չենք անի:

Ռուսերենի սոցիալական ցանցերում ոչ մեկի մտքով չի անցնում, որ, ասենք, երեխա կարող է կարդալ, անհարմար է… Կին, տղամարդ, տղա, աղջիկ սկսել են հավասար օգտագործել, չնայած օֆիցիալ բանավոր դիսկուրսում դեռևս սահմանափակված է: Եվ շատ հետաքրքիր է դա: Այսինքն՝ սոցիալական ցանցը հիմա, փաստորեն, այդ, այսպես ասած, ցանկապատն է, կամ՝ հանրային զուգարանի պատը, որի վրա ինչ ասես կարելի է գրել: Ընդ որում՝ հեղինակը հայտնի է, անոնիմ չէ:

Մինչդեռ և՛ գրական լեզվում, և՛ կինոյի լեզվում, և՛ գեղարվեստական գրականության լեզվում, եթե նայենք ռուսերեն գրականության զարգացումը՝ անկախության առաջին տարիներին այդ բառերը համեմատական ազատություն ստացան: Հետո ցենզուրան եկավ՝ արդեն նոր, պուտինյան, կարելի է ասել, նոր՝ «եկեղեցական» երեսպաշտությունը, հանրային լեզուն այդ ասպարեզներում մասամբ սահմանափակեց:

Այդ նոր երեսպաշտությունը մեզանում էլ կա. կրթական ասպարեզում, օրինակ: Հիմա նույնիսկ, ամենաաբսուրդ ձևով, դասական տեքստերն են փոխում, ասենք, Թումանյանի «ա»-ն «է» են դարձնում. սարսափելի է: Պուշկինի «Բալդան» Ռուսաստանում որոշեցին փոխել, որ «տերտերներին» վիրավորանք չլինի:

Բայց ինֆորմացիոն տարափի դեմն առնելու, ցենզուրայի այդ փորձերը սին են: Սոցիալական ցանցերում արդեն ռուսերենում լրիվ ազատ է, և հայերենում, ես արդեն զգում եմ, այդ միտումները նույնպես դեպի դա են գնում:

Կարևոր է հասկանալ գողական բարքերի, բառապաշարի և հայհոյական բառապաշարի կապը: Այս խնդրին սերտորեն առնչվում է հայհոյանքների մշակույթը: Սերում է այն հնուց, ըստ մի բացատրության՝ աստծո և աստծո շուրջ գտնվող արժեքների նկատմամբ հասարակական վերաբերմունքից:

Սովետի ժամանակվա և ընդհանրապես 20-րդ դարի կարևոր խնդիրներից մեկն է դա հասկանալը: Ռուսական աշխարհում մի քիչ հետազոտված, մեզանում՝ չհետազոտված:

Դրա մասին արագ ինչ-որ բան ասելու ձև եմ համարում Միխայիլ Բախտինի մոտեցումն  օգտագործելը: Միխայիլ Բախտինը[1] միջնադարյան կառնավալի մասին իր գրքում մեթոդ է առաջարկում:

Քսաներորդ դարի ստեղծագործություն է դա, 20-րդ դարի միջին մասում գրված: Բախտինը մխրճված է եղել հեղափոխության, Գուլագի, սովետիզմի պատմության մեջ, բոլշևիկների հետապնդումների մեջ: Իր աչքի առաջ ունեցել է բոլշևիկների ամբողջ պատմությունը:

Եվ իր այդ շատ կարևոր բեսթսելերը թաքուն զուգահեռ է անցկացնում իր ժամանակի հետ: Այստեղ նա, ի թիվս այլ բաների, ասենք՝ ծիծաղի[2] էության, ցույց տվեց այն դերը, որն ունի մարդկային ստորին մասը, և այն դերը, որն ունի կառնավալը:

Կառնավալի ժամանակ այն, ինչ չէր կարելի, դառնում է կարելի: Խաղային իմաստով, իհարկե: Հիերարխիաները կոտրվում են, նա, ով «վերև» է, դառնում է «ներքև», և հակառակը. Кто был никем, тот станет всем, նա, ով «ներքև» էր՝ ցարի, թագավորի կամ աստծո տարբերանշաններ է հագնում: Իսկ թագավորը դիմակով է դուրս գալիս: Դա, այսպես ասած, օրինաչափորեն և լեգիտիմ կերպով որոշված, ավանդույթով հաստատված՝ հիերարխիաների՝ գլխիվայր շրջելու օր է: Մեր Վարդավառը տիպական կառնավալ է: Լևոն Աբրահամյանը ժամանակին գրեց 88-ի շարժման մասին, որ կառնավալային տարրեր ուներ, ես մի քիչ դրան անդրադարձա «Էլեկտրիկ Երևանի» մասին մի էսսեում[3]. կառնավալության էլեմենտներ ունեն մեր բոլոր շարժումները:

Այնպես որ դա շատ հայտնի թեմա է. ինչպես են հիերարխիաները շրջվում կառնավալի ժամանակ, սովորաբար, իհարկե, ժամանակավորապես, պայմանականորեն: Որ «գազը» դուրս գա: Այսինքն՝ կառնավալը հեղափոխության մետաֆոր է:

Նույն կերպ էլ՝ հայհոյանքն է երկիմաստ: Նրա ծագման մի շատ կարևոր աղբյուրը մարդու կենսաբանությանը, մարմնի մասերին վերաբերվող հայհոյանքն է, մյուսը՝ սրբապղծությունը (blasphemy), այսինքն՝ երբ մայրիկին են հայհոյում՝ նախևառաջ, պատմականորեն, աստծո մայրիկին նկատի ունեին: Մարդու կրոնն էին հայհոյում, նրա հավաքական ինքնությանը հիմքը:

Մարդու էության երկու կարևորագույն մաս քաղաքակրթության սկզբում բնականորեն միավորվել էին. մեկը՝ «անգիտակից» կենսաբանության հիմքը. մարմնի՝ բազմանալու և սնվելու հետ կապված գորղառույթները: Մյուսը՝ գիտակից ինքնության հիմքը. հավատը, որ իր ինքնությունը գերբնական ուժերից է սնվում, հրաշք է:

Շատ հայհոյանքներ ծագել են քրմերի «սուրբ» արտահայտություններից: Քրմերն այդպես հայհոյում էին աստվածներին՝ «չար աչքը» խափանելու համար: Եվ միայն եթե «ոչ քուրմն» է սկսում դրանք գործածել՝ դառնում է հայհոյանք, քանի որ՝ սրբապղծություն: Քանի որ նա դրա իրավունքը չուներ: Սովորական մահկանացուն նույնիսկ աստծո անունը տալու իրավունք չուներ, դրա համար կուռք-աստվածը՝ արջը (медведь), ռուսերենում անուն չունի, այլ՝ սոսկ որպես «մեղրն իմացող» կարող է նշվել: Նույն կերպ էլ որոշ մշակույթներում չեն գրում бог (աստված), այլ գրում են б-г (աստ-ծ), որպեսզի ավելորդ տեղը՝ ունայնորեն, այդ բառն օգտագործած չլինեն:

Այսպիսով, հայհոյանքը սկզբում, երբ առաջացել է, եղել է ոչ թե կոնկրետ քեզ վերաբերվող (դու ո՛վ էիր, որ. մի բշտիկ աստծո աշխարհիս երեսին, որի կյանքի թելը նա կարող է մի ակնթարթում կտրել, դու այնքան փոքր ես, որ քեզ հայհոյել էլ չէր լինի, ի՞նչդ հայհոյվի), այլ՝ քո աստծոն: Եվ դա՛ է հիմքը եղել այն արգելելու, իսկ եթե հնչեց՝ վրեժ առնելու, ասողին պատժելու կարիքի. քանի որ քո աստծո՛ն հայհոյեց, այսինքն՝ քո կոլեկտիվ, ընդհանրական ինքնության հիմքը, այն, ինչը քեզ՝ բշտիկիս աշխարհի երեսին, թույլ է տալիս կառչել, որ այս տրագիկ կյանքի իմաստը հասկանաս, կամ գոնե, եթե չհասկանաս էլ՝ ընդունես, որ քեզնից մեծ է, քեզ հասանելի չէ, և հպատակվես:

Հայհոյանքը երկիմաստ է. կառնավալի ժամանակ, ճիշտ ինչպես համով անեկդոտ պատմելու ժամանակ՝ նույնիսկ թույլատրելի է: Այլ երանգներ է ձեռք բերում, համովություն, հումոր: Կանոնը խախտելը, եթե այսօր այդպիսի բացառիկ օր է, չէ՞ որ հաճելի է, շանթարգել է, որ թույլ է տալիս չապստամբել, սակայն՝ պարպվել կառնավալի շնորհիվ:

Հայհոյանքը շատ ստեղծագործ է, ինչպես և գողական եզրաբանությունը. երկուսն էլ լի են ժողովրդական ստեղծագործությամբ: Այդ է պատճառը, որ շատ կարևոր եմ համարում այդ երկու դիսկուրսների բառարաններ հավաքելը հայերեն: Ավաղ, դրանով ոչ ոք չի զբաղվում: Ասում են, թե իրականում և խորապես տաբուացված հայհոյական բառերի քանակը քիչ է: Այո, սակայն դրանց միջոցով ձևավորվող հայհոյանքների տարատեսակներն անսպառ են, և հենց այդ տարատեսակների բառարանը պիտի ունենա ամեն իրեն հարգող մշակույթ՝ հետագա գիտական ուսումնասիրության համար:

Հայհոյանքն ուղղակիորեն առնչվում է տաբուին: Սրբությունը հայհոյելը, սուրբը պղծելը, հարամելը նաև տաբուի խախտում է, եթե ոչ քանդում: Իսկ տաբուն նույնպիսի ճնշում է մարդու վրա, ինչպես ստրկատիրությունը: Այսինքն՝ մարդու ազատությունն է բռնի կերպով սահմանափակում: Եվ այդ իմաստով բնական է, որ ամբողջ գողական լեզուն և գողական բարքերը պիտի միահյուսված լինեին, ամալգամայի մեջ լինեին այդ տաբուացված թեմաների և բառերի ու հասկացությունների հետ:

Մա՞րդ, թե՞ աստված: Ես չգիտեմ, ինչպե՛ս է աստծոն երկրպագելը դարձել մարդ հայհոյել: Բայց կարելի է պատկերացնել: Երևի, կան հետազոտություններ, ծանոթ չեմ: Գուցե դա եղել է մարդու անհատական ինքնության, արժանապատվության, հպարտության ամրապնդման շնորհիվ: Չէ որ, ինչպես իտալական կատակն է ասում, կան ազգեր, որոնք կարծում են, որ իրենց որդին աստված է, իսկ մայրը՝ կույս: Բոլոր ավանդական հակում ունեցող մշակույթներն ունեն այդ կապը, ուժեղ լինի, թե թույլ: Մարդն արժանապատիվ էակ է, այսինքն՝ աստվածակերպ: Քրիստոնեությունը, ստեղծելով Մարդ-Աստծո գաղափարն ու արժեքը, արդեն հիմք դրեց նրան, որ մարդը որպես աստվածային էակ մեկնաբանվի: Ողջ Անտիկ ու Վերածննդի արվեստն այդ մասին են. մարդուն որպես բնորդ օգտագործելով՝ ներկայացնել աստծուն կամ աստվածայինը:

Կա ամոթ, և կա խիղճ: Ամոթը հասարակությունից է («շառամ» հասկացությունն իսլամում, срам՝ ռուսերեն), խիղճը՝ ներքին, սեփական հոգուց կամ աստծուց ամոթն է: Սակայն երկուսն էլ, եթե չկա պետության (կամ այլ հիմք-համակարգի) լեգալիստական, օրենքի ուժը թեկուզ բռնի կերպով հաստատող մեքենան՝ հիմք չեն, որպեսզի անօրենը չկատարվի: Հասարակական (համայնքային) կարծիքը և սեփական խիղճը բավական չեն «նորմալ», արդար հասարակություն ունենալու համար, այն կարգավորելու, կառավարելու համար. ա՛յդ է պատճառը, որ զարգացել են պետական համակարգերը:

Հավանական է, մարդ հայհոյելու պատճառն այն է, որ մարդ նաև իր աստծոն է անարգված զգում, երբ իր մայրն է անարգվել: Քանի որ ինքն աստծո էակ է իրեն զգում, և իր արժանապատվությունն անպատվելը նաև իր աստծո գործն անպատվել է նշանակում:

Հետաքրքիր է, որ ամոթը, տաբուն նախ և առաջ վերաբերվում են սեռականությանը, և հայհոյանքների ամենաազդեցիկ, ամենատաբուացած մասը սեռականությանն է առնչվում: Ինչ-որ պահի՝ ֆալլոսների կուլտի, վեստալկաների ժամանակներում, դա այդպես չի եղել: Դա այդպես է դարձել Ադամի ու Եվայի պատմության հետ միասին, ըստ երևույթին, երբ մարդկային հասարակության գոյատևման և զարգացման քաղտնտեսությունը՝ այն ռացիոնալ կերպը, որով կյանքն էր կազմակերպվում՝ պահանջել է սեռական հարցը կառավարել, ընտանիքների հենց այսպիսի՛ կերպով, օրենքների, կանոնների, ավանդույթների հենց այսպիսի՛ կերպով, մշակույթի, բարքերի և դրանց վերահսկման հենց այսպիսի՛ կերպերով այդ ամենը կազմակերպելով:

Այդպիսի հետազոտություններ արվել են, թե ոչ, չգիտեմ, սակայն հետաքրքիր կլիներ դիտարկել, թե ո՛ր մշակույթում ի՛նչն է ավելի խորը վիրավորանք. մարդու դեմքին թքե՞լը, թե՞ նրա մայրիկին հայհոյելը, այսինքն՝ նրա արժանապատվության հպարտ ու բաց մա՞սը, աստվածակերպ դե՞մքը կոխկռճելը, թե՞՝ իր ինքնության տաբուացած մասը: Թե՞ դրանք նույնն են:

Ամեն դեպքում մարդուն ուղղված հայհոյանքը վիրավորանք է և իր արժանապատվության հանդեպ ոտձգություն, նույնիսկ եթե որոշ հասարակություններում այլևս սեռականը տաբուացված չէ և սեռական հայհոյանքը չի ընկալվում որպես առավել ստորացուցիչ:

Ռուսերենում, օրինակ, մայրիկ հայհոյելը հաճախ չի ընկալվում հենց հասցեատիրո՛ջ մայրիկին հայհոյել, այլ՝ ընդհանրապես, անորոշ մի մայր... Նույնիսկ քերականական ձևերն օգնում են, որպեսզի այդ ընկալումը հստակվի. և՛ հայերենում, և՛ ռուսերենում քերականական միջոցներ կան, որպեսզի մայրիկ հայհոյելը դարձվեն ավելի վիրավորական՝ հասցեատիրոջ համար, կամ՝ ավելի քիչ վիրավորական:

Մեր խորհրդային և ետխորհրդային աշխարհներում, հատկապես արևելյան և հարավային հատվածում, եթե ինչ-որ մեկի մայրիկին հայհոյեցին, եթե նա «լավ տղա» է, նա պիտի վրիժառու լինի: Եվ դա, ինչպես և մայրիկի կուռքը՝ տոտեմը, մայրիկին սրբացնելը, ֆետիշացնելը, գողական բարքերի էթիկական կոդեքսի կարևոր մաս է: Մայրիկը՝ որպես կարգո կուլտի արտահայտություն: Սեփական մայրիկն ու աստվածամայրը միավորված են հանդես գալիս:

Այդ դեպքում արդեն սկզբունքային խնդիրներ էին առաջանում, նույն կերպ, ինչպես եթե հայհոյվում է, ասելով, որ տղամարդն ակտիվ կերպով կենակցում է մեկ այլ տղամարդու հետ:  Դա ասելն արդեն սպառնալի էր, որովհետև դու պիտի պատասխան տայիր դրա համար, և նա, ով կուլ տվեց, էլի սպառնալի վիճակում էր, որովհետև եթե կուլ տվեց՝ կուլ տվեց «ընկած», «կզցված» լինելու կոնցեպտը: Իր արժանապատվությունը խորապես խոցվեց:

Զուգարան մաքրելը նույն շարքից է. էլի ամոթույքին առնչվող բան է զուգարանը, և այդ առումով՝ սեռականին նույնպես: Աստված այնպես է ստեղծել, որ սեռականությունը և սննդական ցիկլը, ուրեմն և՝ արտաթորանքը մարմնականորեն միմյանց մերձ են, իսկ արտաթորանքը մեր քաղաքակրթության մեջ պիտի առնչվեր կեղտին, տաբուին, քանի որ այդպես չանելը կարող էր բերել անցանկալի սանիտարահիգիենիկ հետևանքների: Այդպիսով ամոթույքը, արտաթորանքը և սեռականությունը, որին, սակայն, առնչվում է և ամենապատվաբերը, ամենահպարտանալունը՝ սերը, սերունդ տալը, երեխա ունենալը, -  «վերն» ու «վարը» պիտի միասնաբար և խառը հանդես գային, և թե ո՛ր դեպքում է «վարը» «վեր»՝ պիտի շա՜տ խստորեն կանոնակարգված դառնար որոշակի քաղտնտեսական հասարակարգում: Եվ դրա խախտումը կարող էր լինել միայն որպես հանցանք-զանցանք կամ՝ կառնավալային ժեստ ընկալվող:

Ճիշտ ինչպես որ աստծոն վերսուս անձին հայհոյելու դեպքում «վերն» ու «վարը» խառնվում են՝ նույնն էլ այստեղ:

Նաև հասկանանք, որ տաբուն խախտելը մի բան է, մեկանգամյա գործողություն, իսկ տաբուն ջարդելը՝ հանրային, հասարակական: Արժեքները հնանում են, կամ՝ նրանց մեզ տրամադրված ձևը՝ հագուստը, պիտի նորացվի, կամ փոխվի: Արժեքը պիտի զարգանա, հարմար գա նոր իրադրություններին: Եթե արժեքը մնում է նույնը, իսկ կյանքն առաջ է գնում՝ դառնում է կարծրատիպ: Այդ է պատճառը, որ արժեքները պիտի քննադատական զննման ենթարկվեն, նրանց հնացած մասը դեն նետվի, վերափոխվի, իսկ այն, ինչը նրանց ռացիոնալ կորիզն է՝ կարևոր, մեր կյանքը կազմակերպող, - նորացվի և պահպանվի:

Ասենք, առաջներում, գոյատևման պայքարի, հին հասարակարգերի ժամանակ, նախաամուսնական սեքսը խոչընդոտ էր, որպեսզի կինն առողջ լինի, կամ՝ որպեսզի ընտանիքը համոզված լինի, որ ժառանգն իր արյան սերունդն է: Հազար ու մի պատճառ կար:

Այժմ դա որպես աներկբայելի արժեք դիտարկելը հետադիմություն է: Սակայն դա չի բացառում այլասերված չլինելու արժեքը: Պարզապես այդ արժեքն այլ կերպերով է արտահայտվում: Եվ երբ մարդ նախաամուսնական սեքսին «դեմ» է, իսկ ինքը, ասենք, կաշառակեր է՝ դա նրա բարոյական մերկությունն է ցույց տալիս:

Զուգարան մաքրելը բանակում և բանտում լավ գիտենք, թե ինչ է: Մեր բանակում դա խնդրառու է եղել մինչև վերջերս, երբ, կարծեմ, ստեղծեցին հավաքարարների բրիգադներ, որ այդ ծուղակից դուրս գային: Դա, իմ կարծիքով, «ստիպված վայրէջք» է, ոչ թե հարցի լուծում. մարդիկ պիտի համաձայնեն փոխնիփոխ զուգարան մաքրել՝ առանց համարելու, որ իրենք, ուրեմն, «ստորացվեցին», «ընկան», եթե դա իրենց թույլ տվեցին: Իսկ դրան զուգահեռ՝ պիտի նաև զուգարանում մաքրություն պահպանել սովորեն:

Այս քանի օրն այսպիսի տեքստ գրեցի ֆեյսբուքում, կապված այն դեպքի հետ, որ գեղեցիկ նաշխազարդ աղբամաններ են տեղադրել Գյումրում, իսկ ոմանք ասում են, որ դա «սրբապղծություն» է՝ հին հայկական նախշազարդերն աղբամանի վրա տեղադրելը.

«Կեղտից» «զզվելը»

Արդեն, երևի, մի տեղ ասած-պատմած-գրած կլինեմ, կամ՝ բազում տեղ, որ, երբ Ամերիկա գնացի՝ 1994-ին, զարմանքից քար կտրեցի, որ համալսարանի միջանցքի հատակին, չնայելով, որ զուգարանի մուտքի մոտ են նստում, նստում էին ուսանողները ժամերով, աղջիկ-տղա, խառը, անկախ նրանից, ինչ (ում) զուգարան (ն) էր:

Ոտք սեղանին բարձրացնելն էլ, որ կինոյից գիտեինք, դե, պարզ է, մինչև հիմա շատերին զարմացնում է: Կա մշակույթ, որտեղ անպատվություն, վիրավորանք է համարվում (посади свинью за стол, она и ноги на стол):

Խնդիրն ինչն է. հետամնաց հասարակություններում «ներքևը» համարվում է «կեղտոտ», իսկ «վերևը»՝ մաքուր: Եվ էդպես էլ կա. հստակ տարբերակում կա «քըխ», «գառլախ», և այլնի միջև և՝ «մաքուր», «դիմային»: Նույնն էլ՝ հարեմն է՝ հարամը, ի տարբերություն շքատան՝ հալալի:

Ուզում եմ նաև «հետամնաց» եզրույթն այստեղ ձևակերպել, որ երկիմաստություն չլինի. «հետամնացը» հասարակության կամ նրա մի մասի քաղտնտեսության այնպիսի ձևերն են, այնպիսի կացութաձևերը, որոնք ժամանակակից հասարակության անդամի երջանկության, բարօրությանը, հասարակության բարգավաճմանն այլևս չեն ծառայում ամենաարդյունավետ կերպով:

«Ноги», գրած էր բանակի մեր «աձյալների» վրա, որ սնկավարակ կեղտոտ ոտքերիդ դիպած մասը հանկարծ երեսիդ չդիպցնես:

Մայրս միշտ երկու սրբիչ էր կախում. մեկը՝ երեսիս համար, մյուսը՝ մարմնիս: Որովհետև լողանալուց հետո էլ մարմինն ավելի «կեղտոտ» էր, քան երեսը:

Գետնին որ բան է ընկնում, երեխան վերցնում է, մայրիկն ասում է «յա՛խկ, դեն նետիր»՝ դա է:

Որովհետև հետամնաց աշխարհում գետինը կեղտոտ է:

Միկրոբները մեջդ կմտնեն:

Երեխեն կմրսի, պետք է բարուրել, որ ոտներն ուղիղ աճեն:

Չի կարելի սառույցով ջուր խմել, թե հիվանդ ես:

Նույն կերպ էլ՝ եթե «ներքև» է, եթե աղբ է՝ ուրեմն կեղտոտ է և «քըխ», ուրեմն՝ շուրջն էլ պիտի աղբ լինի, իսկ մաքուր՝ մենակ «իմ տունիկ-իմ ամրոցիկը»՝ կեղտի աշխարհով շրջապատված:

Իսկ զարգացած աշխարհում ոչ միայն տանն ես առանց կոշիկ ման գալիս, այլև՝ դրսում:

Որովհետև փոշի, հող թե ցեխ՝ ինքը մաքուր է, ինքը քո աշխարհի սիրելի մաս է: Աղբը՝ վերամշակվելիք, և այնքա՜ն սիրով ու գորովանքով տարբերակված, փաթեթավորված ու տարաբաժանված՝ որ աղբամանդ իհա՛րկե պիտի սիրուն լինի, պիտի արվեստի գործ լինի:

Որովհետև չկա վերև-ներքև, չկա «իշխ» և «հպատակ», չկա «մաքուր» ու կեղտոտ», չկա «խառոշի» ու «անդիպչելի», չկա «սուրբ» ու հորինովի քյառթուական «սրբապիղծ». կա մի մե՜ծ մաքուր մարդկային, բնական և կենդանական աշխարհ, որտեղ եթե սովորենք շնորհքով ապրել՝ կեղտ չի լինի, պարզապես չի՛ լինի:

.................

Բանտում գոյություն ունեցող անձեռնմխելիների կաստայի մասին հենց վերջերս մեր գրողներից մեկը՝ Համբարձումը Համբարձումյան, մի պատմվածք հրապարակեց, որը կոչվում է հենց այդպես՝ «Գյոթնոցի բիձեն»:

Փակ միասեռ տարածքներ՝ գուլագ, բանտ, բանակ, - դրանք բուծում են արխայիզմ[4]:

Մեզանում, ի տարբերություն, ասենք, որոշ այլ մշակույթների, հայհոյական այդ բառապաշարը մինչև հիմա կռվի մեջ է օֆիցիալ հանրային լեզվի կանոնների, ոճերի հետ, և դժվար է հասկանալ՝ այդտեղ արդյոք գռեհկությու՞նն է ուզում հաղթել, երբ այդ բառապաշարն ուզում է դուրս գալ հանրային դիսկուրս, թե՞ երեսպաշտությունն է ուզում պարտվել:

Սա էլ է Բախտինի առաջարկած դիխոտոմիան. օֆիցիալ (պաշտոնական) վերսուս «ինտիմ» (գաղտնամտերմիկ) և «ֆամիլյար» («անպատշաճ» մտերմավար) ոճեր: Ինտիմն ու ֆամիլյարը երկուսն էլ հակաերեսպաշտ են, և այդ իմաստով՝ «ճշմարտության», բացության, թափանցիկության կողմը, թեև ֆամիլյարը կարող է լինել նաև տրոլլական, այսինքն՝ սուտ բացության համար օգտագործվող:

Պետք է հասկանալ, որ ֆամիլյարն ընդգրկում է նաև հանրայնորեն գռեհիկը, իսկ ինտիմի դեպքում, ասենք, այն, ինչ, եթե հանրային է, գռեհիկ կհնչեր (ամոթ)՝ կարող է շատ տեղին հնչել:

Գռեհիկ է այն ինտիմը, որն անսպասելի է, որի վերաբերյալ խոսակիցը համաձայնություն չի հայտնել: Եթե հայտնել է՝ ապա այն գռեհիկ չէ արդեն, նույնիսկ եթե շա՜տ անձնական է: Նաև այդ համաձայնությունը կարող է լինել ոչ էքսպլիցիտ: Ասենք՝ ամուր ամուսնական զույգի ամուսնական (ներառյալ սեռական) կյանքի մասին երբ զույգից մեկը դրական ակնարկ է անում հանրայնորեն՝ կարող է «նորմալ» հնչել, իսկ երբ անսպասելի է՝ ֆամիլյար է, գռեհիկ և խախտում, արժանապատվության ոտնահարում:

Կան է՛լ ավելի «նրբին» դեպքեր: Ասենք, ամուսնացած զույգից մեկն ասում է.

-Լայն մահճակալ գնեցինք մեզ համար:

Դա բացարձակապես գռեհիկ չի հնչում: Այդտեղ մարդու ուղեղը (եթե հիվանդագին չէ) չի ֆիքսվում այն բանի վրա, թե «ինչ են անելու իրենք այդ մահճակալում գիշերները»:

Իսկ եթե չամուսնացած, առավել ևս՝ նաև ոչ օֆիցիալ իմաստով իրեն մշտական զույգ չհայտարարած զույգի ներկայացուցիչն ասի՝ կարող է տարօրինակ հնչել, կամ՝ հենց իրենց կապն ազդարարելու անուղղակի ձև:

Արժեքներին վերադառնանք. Քֆուրը, գիտենք, երբ որ օգտագործվում է՝ բացի հումորից և ինչ-որ այլ իրադրություններից, ասենք՝ անսպասելիությունն արտահայտելուց (այդտեղ ավելի շուտ գուցե «ինտիմի» կամ «ինտիմ» վերաբերմունք ակնկալելու դեպք է), - ցածրացման, ստորացման իմատ ունի: Նույնիսկ եթե լսողին ուղղակիորեն չի վերաբերվում: Նրան «ցածր» դիսկուրսի մեջ ընբդգրկելու հայտ է: Ես, օրինակ, փողոցով քայլելիս երբ նկատում եմ, որ կողքովս անցնող տաղները թքում են ասֆալտին, թեև դա ինձ անձնապես ուղղված արարք չէ, սակայն վիրավորված եմ զգում:

Քֆուրը, բացի հատուկ դեպքերից, մարդուն մի մշակութային միջավայից (քաղաքակիրթ) տանում է մեկ այլ մշակութային միջավայր (ցածրացված, գռեհիկ):

Ճիշտ ինչպես որ Բախտինն ասում էր՝ «վեր»-ի ու «վար»-ի, «բարձր»-ի ու «ցածր»-ի՝ «ամբարձ»-ի ու «ստորինի» հարաբերակցության հարց է:

Այսինքն՝ մարդու արժանապատվությունը ցածրացնելու: Ում որ ուղղված է՝ նրա, ով որ լսում է, ասում է՝ նրա, ով որ, իբր նեյտրալ, ներկա է՝ նրա:

Այսինքն՝ դա բռնություն է մարդու հոգեբանության նկատմամբ:

Մյուս կողմից՝ դրա մեջ կա ավելի բարդ այդ կոմպոնենտը. ինտիմ և ֆամիլյար կոմունիկացիայի՝ հաղորդակցության կարևոր հանգամանք, ինչպես ասացի: Օֆիցիալ հաղորդակցությունը միշտ ավելի երեսպաշտ է, ավելի ուժային ինչ-որ ճառագում ունի դեպի նա, ում որ ուղղված է, ինտիմ և ֆամիլյար իրադրությունների մեջ ավելի ազատ ես ցածր լեքսիկա ընտրելու:

Եվ դա վերաբերվում է և՛ հայհոյանքին, և՛ ժարգոնին, արգոյին, և՛ խոսակցական լեզվի բոլոր հնարավոր տարատեսակներին: Ավաղ, մեր հայ լեզվաբանության մեջ դա էլ գրեթե չի ուսումնասիրված, և նույնիսկ պարզապես խոսակցական լեզվի կանոնները չեն ուսումնասիրված, այդ պատճառով էլ խառնաշփոթ է ստեղծվում, երբ որոշ լեզվաբաններ կարծում են, որ հեռուստացույցով հնչող մեր խոսքը՝ ֆիլմերի, սերիալների, «անգրագետ» է: Հաճախ այն «անգրագետ» չէ, այլ պարզապես կառուցված է խոսակցական լեզվի շտամպերի հիման վրա: Խոսակցական լեզուն լիիրավ լեզվաոճական հարացույց է, և դա չի կարելի անգրագիտություն համարել: Իհարկե, երբեմն կարող է և անգրագետ լինել, դա ուրիշ բան:

Սակայն չի կարելի գրագիտություն համարել միայն օֆիցիալը, պաշտոնականը, միայն գրական լեզուն, քանի որ այն միշտ ագուցված է երեսպաշտ լինելու հնարավորության հետ, մի բան ասելու՝ մեկ այլ բան հասկանալու, ճշմարտությունից հեռու գնալու, կամ՝անհասկանալի բաներ ասելու, որ «սովորական մահկանացուն» չհասկանա, կամ հասկանա էլ՝ «դեմը խաղ չունենա», ինչպես, օրինակ, բյուրոկրատական լեզուն կամ «սուտ իրավաբանական» (լեգիստական) լեզուն:

Գիտական լեզուն էլ ունի, չէ՞, այդ հատկանիշը: Դրա համար էլ հաճախ սուտ գիտությունը թաքնվում է ճոռոմ ու չհասկացված տերմինների շղարշի ետևում, բարդ լեզվի՝ իբր, տեսական դատողություններ պարունակող, որոնք պարզապես քողարկում են մտքի և արգումենտի սնանկությունը:

Եվ, մի խոսքով, հսկայական քանակով այդպիսի թեմաներ կան, որոնք մեզանում՝ Հայաստանում, հայ, հայերեն դիսկորսի կողմից, չեն ուսումնասիրվել մինչև վերջ:                     

ԳՀ.- Խորհրդային տարիների վերջին գողականության ռոմանտիզմ ձևավորվեց, չէ՞, երաժշտության մեջ կամ արվեստի մեջ: Այսինքն՝ այդ արվեստի, գողական մշակույթի մի տեսակ կուլտացում կամ միֆականացում եղավ: Չի՞ եղել նման բան, ասենք՝ Վիսոցկու երգերը: 

ԳՏԳ.- Նկատի ունեք «բլատնոյ» մշակույթի ռոմանտիզմը: Իհարկե:

Դա գալիս է բուն «բլատնոյ» մշակույթի էությունից, և Սոլժենիցինը շատ լավ դա նկարագրել է: Ես էլ նշեցի՝ «սուրբ» մայրիկի և արխայիկ մտածողության միջև եղած կապի մասին խոսելիս:

Բլատնոյները, բնականաբար, անգրագետ, վատ գրագիտություն ունեցող մասսա էին: Դրան գումարած՝ անընդհատ ապրում էին իրենց կամ ուրիշների կյանքը վտանգելու սպառնալիքի տակ. կա՛մ ուրիշին էին մորթում, կա՛մ իրենց էին մորթում:

Բնական է, որ նրանց բնավորությունները շատ հախուռն էին դառնում մեծ մասամբ, և հախուռնը պիտի նաև օգտագործվեր, որ ցույց տաս, որ դու կատաղի ես: Ուրեմն պետք է նաև դերասանորեն հախուռնություն ցույց տաս:

Եվ այդ բոլոր բնորոշ գծերին, հատկանիշներին գումարած՝ շա՜տ միամիտ, նաև՝ միշտ պատրաստ՝ «ուռելու». կա՛մ չիֆիրով, կա՛մ իրոք թմրանյութով կամ գոնե ծխերով: Այս կամ այն ձևով, մենակ՝ «կայֆ ստանալ», կյանքից «փախչել», «ազատվել» դարդերից, «տխուր» երգի ռեֆլեքսիայի միջոցով՝ «մարսել» դարդերը:

Եվ ուրեմն՝ այդ «մայրիկի աստվածացումը», պատրաստակամությունը՝ լաց լինել որևէ պատմությունից, շատ բնորոշ գիծ էր այդ մշակույթի մեջ: Դա ռոմանտիզացիայի մեխանիզմի պահերից մեկն է. «իմ կյանքը միշտ վտանգի մեջ է», «իմ մայրիկը միշտ ինձ է սպասում», և այլն:

Չէ որ էմոցիան իռացիոնալ է: Անարդար իշխը՝ նույնպես: Էմոցիան դրդելը, նրան ապավինելը միշտ կապված է նաև անարդար իշխին: Դրանից է գալիս, ասենք, հայրենասիրության կոչն անարդար իշխի կողմից, նույն՝ մայրիկին, ընտանիքը, ավանդական արժեքներն «աստվածացնելու» կոչերը:

Էմոցիան նաև թատերական առումով շահեկան է: Դե արի ու այսպիսի տեքստով, ինչպիսին մենք ենք հյուսում, հետաքրքրիր բլատնոյին կամ քաղքենուն: Իսկ, ասենք, «Հարուստները նույնպես լալիս են», կամ «Մայրս ինձ էլի չտեսավ»՝ շատ լավ թեմաներ են, որ և՛ բլատնոյին հետաքրքրես, և՛ քաղքենուն:

Ինչպես գիտենք, խեղճուկրակ «լոխ»-երը՝ ոչ բլատնոյ ինտելիգենտները, գուլագում ապրելու հարցը լուծելու համար հաճախ դառնում էին վիպասան կամ երգասան՝ բլատնոյի համար: Հայտնի բան է. պիտի նստեիր նրա ոտքերի մոտ, ներբանները խուտուտ տայիր (դա հատուկ բլատնոյական հաճույքներից մեկն է) և «վեպ բստրեիր» (ро՛маны точить, շեշտը՝ օ-ի վրա): Հայտնի է, որ, ասենք, «Կալկաթայի ժառանգորդը» գրվել է հենց որպես այդպիսի մի վեպ՝ մի բլատնոյի համար, իբր նրա անունից. նա հույս ուներ, որ դա կուղարկի Ստալինին և կազատվի Գուլագից: Դեն Բրաունը լավ կգնար Գուլագում, Կոելյոն... «Փոքրիկ իշխանն» էլ վատ չէր գնա... Հարրի Փոթթերն էլ... Բայց նույնիսկ «Աննա Կարենինա»-ն: Գլխավորը՝ որ հուզիչ լինի, էմոցիոնալ, հրաշքներով լեցուն ու՝ մե՜ծ բաների մասին:

Եվ այդ առումով, հաշվի առնելով այն նոստագիան, որ կար գուլագի հանդեպ, որը լրիվ չէր վերացել, սակայն այլևս այդպիսի խնդիր չէր, - իսկ նոստալգիա լինում է անցյալիդ հանդեպ, նույնիսկ եթե այդ անցյալդ շատ վատն է, - վաթսունականների սերունդն օգտագործեց այդ էմոցիոնալությունն իր ստեղծագործության մեջ. Վիսոցկին, հետո՝ Ռոզենբաումը և այլն, նաև՝ մեր ռաբիզը («Վախ, մամա ջան...»): «Տագանկա» և այլն: Մի քանի նպատակով. նախ՝ որովհետև այդ էմոցիան հասարակության մեջ կար, լողում էր: Ի վերջո, այդքան մարդ էր նստել-դուրս եկել: Այդքան բլատնոյ կամ նստած-հելած կար: Երկրորդ՝ նրանք նաև ձև էին փնտրում, արվեստի միջոցով, կյանքի այդ մասը, կյանքի կամ անցյալի այդ մասն արվեստով արտահայտելու, փոխակերպելու: Ասենք, «Товарищ Сталин, вы большой учёный» Յուզ Ալեշկովսկու երգը լրիվ լուրջ ստեղծագործություն է, ինչպես և Վիսոցկու շատ երգեր. տնազային կամ պարոդիական տարրն այդտեղ երկրորդական է լուրջ արվեստի համեմատ: Եթե դա երկխոսում էլ է բլատնոյ մշակույթի հետ, ապա՝ որպես «բարձր պարոդիա»: Իսկ Ռոզենբաումի, «Վախ մամա ջան»-ի կամ «Տագանկա»-յի մեջ արդեն կա «ցածրաճաշակ» «ֆոլք», «ռաբիզ» արվեստին հատուկ պարոդիականի տարրը նաև: Ինչպես և, ասենք, այն «փողոցային» մշակույթի մեջ, որը մեզ բաժին հասավ Գուլագից և որը հասավ մինչև մեր օրեր:

......................

Եզրափակելով այս մասը՝ հասկանանք հետևյալը. ծնողներիդ սեքսուալ կյանքի մեջ մտնելը գլխավոր տաբուներից մեկը կոտրելն է, քանի որ հենց այն է, ինչ փոքրուցդ հենց ծնողներդ են արգելել քեզ խորանալ, ողջ հասարակությունն է արգելում: Հատկանշական է, որ այն մշակույթներում, որտեղ դա առանձնապես խնդիր չէ, ընտանեկան հարաբերություններն այնպես են զարգացել, որ կա՛մ այդ տաբուն ամրապնդելու հնարը չի եղել, կա՛մ՝ կարիքը: Օրինակ, ռուսասովետական մշակույթի ոչ արևելյան մասում և՛ գյուղական խրճիթներում նեղվածության պատճառով երեխաները շատ շուտ են տեղեկացել ծնողների սեքսուալ կյանքից, և՛ հետո, գուլագում, բնական է, ոչ մի տաբու չի մնացել և՛ իրենց նկատմամբ վերաբերմունքում, և՛ միմյանց հետ փոխանակվող դիսկուրսում:

Իսկ «զարգացած» Արևմուտքում՝ հակառակը, դա դադարել է որևէ քաղտնտեսական նշանակություն ունենալ, ընտանեկան միավորն արդեն վերջին դարում կարող էր ապրել ազատորեն, առանց կախված լինելու ընտանիքի որոշակի «կարծր» կառուցվածքից:

Դա նաև կապված է «մեծ» և «փոքր» հասկացությունների հետ՝ «մեծահասակ» և «երեխա»: Ինչպես գիտենք, միջնադարյան Եվրոպայում «երեխա» հասկացությունը շատ կարճ էր, երեխան դարարում էր այդպիսին ընկալվել մոտ երեք տարեկանում: Հետագայում պրոգրեսի և բարգավաճման կարիքը թելադրեց, որպեսզի «երեխա» հասկացությունն ընդլայնվի, ընդգրկի փոքրիկ մարդուն՝ մինչև, ասենք, տասնութ տարեկանը, ընդ որում դա քայլ առ քայլ էր տեղի ունենում, սկզբում՝ մինչև տասներկու, հետո՝ տասնչորս, տասնվեց, տասնութ, քսանմեկ... Մինչև հիմա այն խնդիրը, թե ո՛ր տարիքում իրավունք ունեն աղջիկներն ասմուսնանալ, հենց այդ հարցին է առնչվում. ո՛ր տարիքից է մարդը հասուն և ինքնուրույն համարվում: Նույն կերպ էլ՝ բանակի խնդիրը. մեզանում ամրապնդվում է այն կարծիքը, որ տասնութ տարեկան երեխային երկու տարով անընդմեջ բանակ տանելը չափից դուրս շուտ է, քանի որ մարդու ձևավորման գործընթացը քաղաքակրթության զարգացման ընթացքում երկարաձգվել է, և նա, ով մեկ դար առաջ հասուն երիտասարդ էր, սակայն եթե մահանար քառասունհինգ-հիսունհինգ տարեկանում, կհամարվեր, որ նորմալ կյանք է ապրել՝ այսօր դեռևս երեխա է, և դեռ ապրելու է մինչև ութսունհինգ-իննսուն տարեկան: Տասնութ տարեկանին բանակ տանելը լավ է հրամաններին նրան եթարկելու տեսակետից, սակայն պարտադիր չէ, որ ճիշտ լինի ինքնուրույն որոշումներ ընդունելու տեսակետից: Իսկ ինքնուրույն որոշումներ ընդունելը, այլ ոչ թե հրամաններին կուրորեն ենթարկվելն առանց հասկանալու, ժամանակակից բանակի հիմնական մեթոդն է դառնում: Եվ տեսնում ենք, որ այդ «ճնշմանը» չդիմանալով՝ երիտասարդները բանակում սարսափելի հոգեբանական, ֆիզիկական դժվարություններ են ապրում, երբեմն էլ՝ մահվան ելքով:

Աստիճանաբար «երեխա» հասկացությունը դարձավ փուլային: Քաղտնտեսության համար կարևոր էր տևականորեն ձևավորել մարդ հենց այնպես, որ հետո նա ամենաշահավետ կերպով իր ձևավորման արդյունքն իր աշխատանքի, ստեղծագործության, մասնակցության ձևով վերադարձնի հասարակությանը:

Մարդու «մեծն» ու «փոքրը» էլի« «վերի» ու «վարի» հետ է առնչվում. քանի որ երեխան «փոքր» է ու «վարին» մոտիկ՝ պետք է նրան «վարից» որքան կարելի է հեռու պահել, որպեսզի «վերը»՝ գեղեցիկը, մաքուրը, սուրբն արագ ընկալի: Այդպես էր համարվում հասարակության զարգացման սկզբնական փուլում:

Սակայն այդտեղ կանգ չառան: Դա հերիք չէր: Ճիշտ ինչպես որ «երեխա» լինելու ժամկետն էր զարգանում, նույն կերպ էլ Արևմուտքում զարգանում էր մարդու ձևավորման նպատակահարմարությունների, արժեքների մյուս մասը՝ «մասնավոր կյանքի» հասկացության հարաբերակցությունը «թափանցիկության» հետ: Հետամնաց հասարակությունում մասնավոր կյանքը տաբուացվում է առանց քննարկման և, քանի որ չկան հասարակական նորմեր այդ առումով ընդունված, նրա մասին պատկերացումները դուրս են մղվում «ոչ օֆիցիալ» ասպարեզ, այսինքն՝ «ոչ լուսավոր» մասը դիսկուրսի և հարաբերությունների, ծնելով քֆուրների և խոսակցական ու «գողական» հարաբերությունների այն «մութ» դաշտը, որի գոյությունն իսկ հաճախ հետամնաց և երեսպաշտ «օֆիցիալի» կողմից հերքվում է կամ առնվազն անտեսվում:

Զարգացած հասարակությունում, մինչդեռ, լավ հասկացվել է, որ թափանցիկությունը, ներառյալ ինտիմ աշխարհի վերաբերյալ, օգնում է մարդկանց ձևավորել ճիշտ և հասարակության համար շահավետ արժեքային համակարգ բազում իմաստներով: Նախ՝ տեղյակ լինելով սեքսուալ կյանքից, երիտասարդ մարդն ավելի քիչ է հակված դրա միֆոլոգիզացված տարբերակներին տրվել, ավելի պաշտպանված է իր վարքում և՛ բուն սեքսուսալ կյանքում, և՛ դրան առնչվող հակամշակութային դրսևորումների ու ոտնձգությունների դեպքում: Եվ նա դրան տիրապետել է հասարակության կողմից գիտականորեն հիմնավորված ձևերով, այլ ոչ թե լսել այստեղից-այնտեղից, այսինքն հասարակությունը կենտրոնաձիգ կերպով այդ վտանգը՝ խեղաթյուրել մարդու արժեքները սեքսուալ կյանքի վերաբերյալ, չեզոքացնում է: Հետո՝ դուրս բերելով այդ հարցերը գիտակցության լուսավոր տարածք՝ հասարակությունն օգնում է մարդուն ճշգրտորեն ձևավորել «մասնավոր կյանք» վերսուս «թափանցիկություն» արժեքները, հասկանալ, ո՛ր դեպքերում է թափանցիկությունը թույլատրելի, ընդունելի, իսկ ո՛ր դեպքերում՝ մասնավոր կյանքն է սրբազան:

Թափանցիկությունը տեղեկություն է՝ որքան կարելի է ճշգրիտ, ձևակերպված ստացողին ամենահասանելի, հարմար եկող ձևով: Իսկ տեղեկությունը՝ գիտելիքը, ուժ է, ազատ գործելու, ճշգրիտ գործելու գրավական: Տեղեկացվածը հակված չէ կուրորեն ենթարկվել, տեղեկացվածը ճիշտ և ստեղծագործ որոշումներ կընդունի: Այդպիսով, շատ և ճիշտ տեղեկացված անձն է, որ պետք է ժամանակակից հասարակությանը, ամենաօգուտն է հասարակության համար, ամենաառողջն է հոգեպես և ֆիզիկապես:

Այն ամենը, ինչ տաբուացված է, ծնում է հիերարխիկ և միֆոլոգիզացված արժեքներ, հիվանդագին անձեր՝ իշխով վարակված, արխայիկ մտածողություն, ինչպես նաև վստահության պակաս՝ դեպ հասարակությունը: Քանի որ տաբուն ասում է. մենք սա չենք քննարկում, սակայն սա՝ կա, ուրեմն մեր հասարակությունը սուտ է կամ կույր է: Իսկ այդ դեպքում ստեղծվում է «երկրորդ հասարակությունը»՝ «երկրորդ դիսկուրսը», «ոչ օֆիցիալ», և մաaրդու ինքնությունը երկատվում է, արժեքները՝ նույնպես. նրանք, ուրեմն, թուլանում են, որպես գործելու շարժառիթ, մարդու արարքները կանոնավորող գործոն: Ճիշտ ինչպես որ սովետական ժամանակներում կար սև շուկան, որի արժեքների համաձայն սպեկուլացիան կամ պետությունից գողանալը լրիվ թույլատրելի էր, և դա քայքայեց հասարակության հիմքը, և մինչև այժմ էլ մենք տառապում ենք այդ հետևանքից, - նույն կերպ էլ սթափ բանականության մակարդակի թափանցիկության բացակայությունը հասարակության մեջ քայքայում է նրա «լուսավոր» մասի արժեքները: Եվ չի կանգնեցնում այդ «մութ» (իսկ իրականում՝ պարզապես արգելված, չգիտակցված) արժեքների մուտքը հասարակություն, դրանք «սողոսկում են» ետնամուտքից՝ կոտրելով, պատռելով հասարակության ընդունված արժեքների հյուսվածքը, խեղաթյուրելով հասարակությունը:

Սեպտեմբեր, 2019

[1] Միխայիլ Բախտին. Գևորգ Տեր-Գաբրիելյան։

[2]  Մեծ ծիծաղից առաջ։ 

[3] Դատողություններ «Էլեկտրական Երևանի» ետևից։      

[4] Արխայիկ մտածողություն. Մաս 2։