Դուք ասում եք սահմանափակ կարողություններով երեխաներ, ես ասում եմ՝ սահմանափակ կարողություններով պետական սպասարկման համակարգ ու հասարակություն: Սկսած հաշմանդամության կարգի ձևակերպումից՝ վերջացրած ներառական կրթությամբ. հաշմանդամություն ունեցող երեխաների առաջ միայն խնդիրներ են: «Հայ Մայրեր» բարեգործական ՀԿ նախագահ Նարինե Մանուկյանը զբաղվում է մանկական ուղեղային կաթված ունեցող երեխաների հարցերով: Ըստ Նարինեի՝ պետական իներտ ապարատի հետ շփման համար ծնողները երբեմն ստիպված են «գլխով պատ ջարդել»: Երեխաների համար մեծ խնդիրներ են ստեղծում նաև առողջ երեխաների ծնողները՝ իրենց երեխաներին հորդորելով հեռու մնալ հաշմանդամություն ունեցող երեխաներից:
- Ողջույն հարգելի ռադիոլսողներ ու ռադիոդիտողներ: FM 106.5 հաճախությամբ իր աշխատանքն է սկսում «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում է Հայկուհի Մինասյանը: Հաղորդաշարի մեր այսօրվա հյուրը «Հայ մայրեր» բարեգործական հասարակական կազմակերպության նախագահ Նարինե Մանուկյանն է: Ողջո՜ւյն:
- Բարեւ Ձեզ: Շնորհակալ եմ հրավերի համար:
- Հարգելի ունկնդիրներ, այսօր խոսելու ենք հաշմանդամություն ունեցող երեխաների խնդիրների մասին: Նարինեն արդեն երկար ժամանակ զբաղվում է մանկական ուղեղային կաթված ունեցող երեխաների խնդիրներով: Փորձենք առանձնացնել թոփ 5 խնդիրները, որոնց առընչվում են հաշմանդամություն ունեցող երեխաները Հայաստանում:
- Առաջինը, իհարկե, ֆիզիկական անմատչելիության խնդիրն է. տնից դուրս գալու համար երեխային անհրաժեշտ է մատչելի միջավայր՝ սկսած շքամուտքերից, վերելակներից մինչեւ փողոցներ, տրանսպորտ եւ այլն: Ֆիզիկական առաջին անմատչելիությունը, որը բավականին անորակ է դարձնում երեխաների եւ նրանց ծնողների, խնամողների կյանքը: Երկրորդ, այս անմատչելիությունը ամեն ինչ դարձնում է կրկնակի բարդ եւ ծախսատար. եթե ծնողը 30-40 կգ քաշով երեխային մի կերպ կարողանում է իջեցնել, շքամուտքից հանել, տաքսի նստեցնել եւ տանել «իքս» տեղը, ապա դպրոցները, որ այսօր կոչվում են ներառական, ինձ համար դա շատ բարձր ասված գաղափար է: Երբ դրսում նայում ես ներառական դպրոցները, ապա առաջինը հենց ֆիզիկական մատչելիությունն է: Այստեղ ես չգիտեմ մի դպրոց, որ 100 տոկոսով մատչելի է, այսինքն, երեխան կարող է, օրինակ, մուտքից մտնել ներս եւ բարձրանալ, ենթադրենք, 3-րդ հարկ՝ ասենք, ֆիզիկայի դասարան: Ստիպված տնօրենները, եթե բարի կամքի դրսեւորում է կատարվում, դասարաններն իջեցնում են առաջին հարկ: Այսինքն, հենց երեխան տանից դուրս է գալիս՝ բախվում է անմատչելի միջավայրի հետ: Մենք ասում ենք՝ սահմանափակ կարողություններ, բայց այդ ամենը գալիս է միջավայրից. եթե միջավայրը հարմարեցված է, ապա մարդու հնարավորությունները դառնում են անսահմանափակ: Եթե մենք գնում ենք Չինաստան եւ չգիտենք չինարեն, նշանակում է մենք ունենք սահմանափակումներ, իսկ եթե գիտենք՝ մեր առաջ դռներ են բացվում: Երկրորդ լուրջ խնդիրը, որ կարող եմ առանձնացնել, դա հասարակության կարծիքն է: Այս կազմակերպությունը ես հիմնեցի հինգ տարի առաջ՝ իմ տղայի ծնունդից մոտ երկու տարի անց, եւ չեմ կարող չնշել, որ բավականին բան է փոխվել: Եթե սկզբում անհասկանալի անքաղաքակիրթ էր վերաբերմունքը, ապա այսօր հասարակության մի շերտ կա, որը գնում է դուրս՝ քաղաքակիրթ եվրոպական երկրներ, տեսնում, թե նման մարդիկ որքան լիարժեք են ապրում եւ ընկալվում: Արդեն, անկախ քեզանից, փոխվում է վերաբերմունքդ: Օրինակ, այս տարի Իսպանիայում էինք, եւ մեծ տղաս զարմացավ՝ մամա, ինչքան հաշմանդամներ կան այստեղ: Նույնիսկ ծովափին հատուկ թեքահարթակներ կային, որ ծանր հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ անգամ կարողանում էին սայլակով, առանց ուղեկցողի մտնել ջուրը: Այսինքն, երեխային թվում է, որ Հայաստանում չկան հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ. բայց այդպես չէ: Կան եւ շատ-շատ են, որովհետեւ մենք ե՜ւ պատերազմ ունեցանք, ե՜ւ երկրաշարժ, եղան հաշմանդամներ. եթե ճիշտ եմ հիշում, միայն Երեւանում կան 80.000-ից ավելի հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ: Երկրորդը, շատ ամոթ է, բայց հասարակության վերաբերմունքն է, որի մասին այնքան ենք խոսում ե՜ւ մենք, ե՜ւ բազմաթիվ հ/կ-ների նախագահներ: Նյութն արդեն բավականին գրագետ ձեւով սկսել են մատուցել են նաեւ լրագրողները, որովհետեւ մեդիադաշտում ամենասկզբում այնպիսի բառեր, այնպիսի որակումներ կարող էին օգտագործել, օրինակ, արատներով մարդիկ: Ցավոք, հիմա էլ կան նման լրագրողներ. եթե լրագրողը, որը հասարակության եւ սոցիումի անդամին կապող միակ օղակն է, չի կարողանում ճիշտ մատուցել ինֆորմացիան, դա մասնագիտությանը չտիրապետելն է: Սխալ ձեւակերպումները կարծրատիպ են ձեւավորում, այսինքն, եթե ասում են՝ արատներով, արդեն չես կարող այդ մարդուն լիարժեք ընկալել: Եթե հասարակության վերաբերմունքը փոխվի՝ շատ բան կարող է փոխվել: Նոր եկող սերունդը, ես իմ 10 տարեկան տղայի սերունդն եմ նայում, արդեն շատ ավելի լոյալ է այս հարցում, որովհետեւ տեսնում են իրենց դասարաններում, շփվում են. ներառական կրթության ամենամեծ օգուտը հենց դա էր (մյուս տարվանից բոլոր դպրոցները կանցնեն ներառական կրթության): Եթե երեխան դասարանում տեսնում է որոշակի խնդիրներով իր դասընկերոջը, կա հույս, որ տարիներ հետո նա ավելի լիարժեք կընկալի, քան իր ծնողները: Այստեղ ծնողները շատ անգամ միայն խանգարողի դերում են, այսինքն, փորձում են հայտնել իրենց «հեղինակավոր կարծիքը»՝ չխորանալով եւ չհասկանալով դիմացինի խնդիրը: Եթե իմ երեխայի դասարանում սովորի խնդրով բալիկ, ես չեմ կարող չիմանալ, թե ինչ ախտորոշում ունի, ինչպես է պետք մոտենալ. չէ՞ որ ե՜ս իմ երեխային պետք է ուղղորդեմ, քանի որ նա չի կարող այդ աստիճան գիտելիքներ ունենալ: Մարդիկ չեն ուզում խորանալ եւ ասում են՝ հեռու մնա, այսինքն, ընտրում են ամենահեշտ ճանապարհը: Բազմիցս ասել եմ, որ ոչ ոք այս խնդրից ապահովագրված չէ. մեր կազմակերպությունում կան բալիկներ, որոնք հաշմանդամություն են ձեռք բերել 3, 5, 10 տարեկանում: Նույն զինհաշմանդամների օրինակը՝ կարող ես երեխայիդ լիարժեք ուղարկել բանակ, բայց կարող է ետ գալ եւ ամբողջ կյանքում մնալ հաշմանդամ, կամ փողոցում կարող է վթարի ենթարկվել եւ այլն: Այսինքն, ցանկացած մարդ իր երեխային կյանք մտցնելու, կրթելու, հասարակության բարեկիրթ անդամ դարձնելու համար պետք է երեխայի մեջ մի կարեւոր տարր դաստիարկի՝ կան տարբեր մարդիկ: Ծնողները հենց մտնում են հարաբերությունների մեջ՝ ամեն ինչ փչանում է. դասղեկի համար է բարդանում խնդիր, որովհետեւ չգիտի ինչպես 30-հոգանոց դասարանները կարգավորել, երեխաներին բացատրել: Սա շատ գլոբալ խնդիր է, եւ եթե ամեն մեկս մի պահ կանգ առնենք եւ մեր մեջ հասկանանք, որ ոչ ոք աշխարհում իրավունք չունի սահմանափակել դիմացինի իրավունքը, եթե երեխան ունի սովորելու իրավունք, եւ դա բոլորն ունեն, ապա մենք չպետք է խոչընդոտ հանդիսանանք:
- Մենք խոսեցինք հասարակության մասին, իսկ ինչպիսի՞ն է իրավական դաշտը նման մարդկանց համար՝ սկսած առողջապահական աշխատանքներից, վերականգնողական անհատական ծրագրերից: Արդյոք պետությունը փորձո՞ւմ է թեթեւացնել այս մարդկանց, նրանց ընտանիքների հոգսը, կանխարգելել հետագա հաշմանդամությունն ու բարելավել կյանքի որակը:
- Դա կարող ենք նշել որպես երրորդ կետ: Բավականին թերություններ կան, չնայած, կրկնեմ, ի տարբերություն տարիներ առաջվա, փոխվել է վերաբերմունքը: Մեր նախորդ քաղաքապետերը, ի տարբերություն ներկայիս քաղաքապետի, երեւի չեն էլ իմացել, որ Երեւանում կան հաշմանդամություն ունեցող մարդիկ: Այսօր փողոցներում կառուցվում են բավականին թեքահարթակներ՝ լավ թե վատ, համենայն դեպս սկսել են խոսել, մտածել եւ քաղաքային բյուջեի մեջ, որպես տարր, դիտարկել նաեւ այս մարդկանց խնդիրները. դա արդեն ձեռքբերում եմ համարում: Ես, որպես կազմակերպության ղեկավար, ով քաղաքապետարանի հետ շատ սերտ համագործակցում է, ասեմ, որ շատ առողջ մթնոլորտ է, եւ բոլոր ժողովների կամ կլոր սեղանների, քննարկումների ժամանակ մենք միշտ կարողանում ենք բարձրաձայնել խնդիրը. այս տարի փողոցներում լուսակիրների վրա տեղադրվեցին ձայնային ազդանշաններ, կույրերի համար՝ հատուկ սալիկներ, որոնք ձեռնափայտով շոշափելի են եւ այլն: Իհարկե, բավարար չէ այն աշխատանքը, որն արվում է, բայց կարեւորն այն է, որ իրենք էլ շատ լավ գիտակցում են, ուղղակի այստեղ բյուջեի խնդիր է. եթե այդ մարդիկ կազմում են, օրինակ, քաղաքում ապրող մարդկանց 10 տոկոսը, ապա այդքան էլ բյուջե է տրամադրվում տվյալ հարցի լուծման համար: Շատ ցավալի է, որովհետեւ մարդկանց կյանքն անցնում է, եւ այդ հարցը կամ պետք է համակարգային լուծվի՝ պետական մոտեցում է պետք, կամ պետք է տարիների ընթացքում այդպես մանր-մանր աշխատանքներ արվեն: Բայց արդեն սայլը տեղից շարժվել է, եւ ինձ համար, որպես հաշմանդամություն ունեցող տղայի մայր, դա շատ կարեւոր է, եւ հույս ունեմ, որ ամեն տարի հոգածությունը կավելանա: Իրավական դաշտը կարգավորված չէ, որովհետեւ մարդիկ բավականին խնդիրներ ունեն հենց իրենց իրավունքները գիտակցելու: Ես ամեն օր շփվում եմ մայրերի հետ, որոնք ամենատարրական, ասենք, իրենց երեխային հասնող պետպատվերի իրավունքը չգիտեն եւ զարմանում են՝ լսելով այդ մասին: Բոլորը չէ, որ ունեն հաշմանդամության կարգ, եւ դա արդեն պետության խնդիը չէ. եթե ծնողը դիմեց հաշմանդամության կարգ ստանալու համար, կամ երկու տարով հաշմանդամություն են տալիս՝ մինչեւ 18 տարեկանը, կամ գրում են՝ մանկուց հաշմանդամ: Չի կարող պետությունը չանել, այսինքն, եթե ծնողը լինի գրագետ եւ հետեվողական, իրենք չեն կարող չանել: Այստեղ էլի գալիս է ծնողների խնդիրը. բա որ երեխաս լավացավ, հետո կասեն փոքր ժամանակ…. Շատ անգամ այն աստիճանի չեն տիրապետում խնդրին , որ նույնիսկ մանկական ուղեղային կաթվածի դեպքում անհնար է (շատ քիչ բացառություններով), որ երեխան այնպիսի լիարժեք շարժունակություն ունենա, որ մարդիկ չհասկանան, որ ինքը խնդիր ունի: Այսինքն, մարդիկ իրենք իրենց վրա էլ չեն աշխատում, մենակ պետությանը կամ հասարակությանը մեղադրելը սխալ է:
- Խնդիրը գալիս է պոլիկլինիկաներից. երեխան հաշվառվում է, առաջին ինստիտուտը գնում է այստեղ: Շատ հաճախ ծնողը գուցե տառաճանաչ չէ, կրթություն չունի, բայց երեխան մեղավոր չէ, որ նման ընտանիքում է ծնվել: Ծնողը կարող է լինել ոչ նախաձեռնող, կարող է անգամ իր երեխայի մասին չմտածել, սակայն պետությունն ունենում է հաշմանդամ քաղաքացի, որի վիճակն ավելի վատանում է: Արդյոք պետությունը, Ձեր կարծիքով, չպետ՞ք է ինչ-որ ոլորտներում ինքը զբաղվի այս խնդրով. բժիշկը մտնի այս տունը, ուղղորդի:
- Միանշանակ: Մենք ունենք սոցաշխատողներ: Բայց քանի որ պետպատվերը սշատ սահմանափակ է, իրենք էլ ներքին կարգով դա շատ լավ գիտեն. մինչեւ ծնողը չգնա՝ գլուխը տա պատով, պատն էլ՝ գլխով, այդ պետպատվերն իրեն չի հասնի: Իսկ եթե տեսնում են, որ դիմացինն ընդհանրապես ձայն չի հանում եւ չի գիտակցում, չեն էլ ասում: Սա երկկողմանի շատ լուրջ խնդիր է, որովհետեւ պետության բացթողումը շատ մեծ է: Հիմա սոցաշխատողի ինստիտուտն են ուզում ներդնել: Շատ լավ կլինի, որովհետեւ պետք են մարդիկ, որոնք մտնեն, հետեւեն, պատմությունները վերահսկեն, երեխան գնաց դպրոց կամ մանկապարտեզ, թե չգնաց: Մի շատ մեծ պետության բացթողումն այն է, որ ինչպես եւ շատ ոլորտներում, ներառական հասարակություն ձեւաւորելը սկսել ենք վերջից. սկսել են դպրոցից, լավ է չեն սկսել ԲՈՒՀ-երից: Երեխան սկզբից գնում է մանկապարտեզ. նախ մանկապարտե՜զը պետք է սարքեին ներառական, հետո նոր գային ներառական կրթության գաղափարին, այսինքն, երեխաներն սկսեին ներառական մանկապարտեզից, եւ արդեն նրանց պետք չէր լինի բացատրել խնդիրը, եւ հաշմանդամություն չունեցող երեխաների ծնողները, եւ երեխաները ավելի պատրաստված կմտնեին դպրոց: Հետո կլինեին ցերեկային խնամքի կենտրոններ, որտեղ հաշմանդամություն ունեցող երեխայի ծնողը կարողանար մի քանի ժամով երեխային թողնել եւ իր տարրական կարիքները հոգալ՝ սկսած աշխատանքից: Դրա համար ընտանիքների մեծ մասը չքավոր են, որովհետեւ միայն հայրն է աշխատում, այն էլ ինչքան աշխատավարձ պետք է ստանա, որ կարողանա ընտանիքը նորմալ պահել, եթե երեխայի ծախսերը կրկնակի-եռակի են խնդիր չունեցող երեխայի հետ համեմատած:
- Վերականգնողական անհատական ծրագրով նախատեսված սարքավորումների եւ պետության կողմից տրամադրվող սայլակների, քայլակների մասին էլ եք շատ հաճախ բարձրաձայնել. որո՞նք են հիմնական խնդիրները, արդյոք այդ գնի սահմաններում բերվող ապրանքները հնարավո՞ր է փոխարինել ավելի լավով:
- Տարիներ շարունակ պետպատվերը տրվել է ՊՈԱԿ-ներին, եւ իրենք բերել են, իրենց պատկերացմամբ, այդ գումարին համապատասխան սայլակներ: Քայլակների եւ այլ բաների մասին ավելորդ է խոսելը, որովհետեւ հենաշարժողական խնդիր ունեցող երեխային անհրաժեշտ է ոչ միայն սայլակ, բայց դրա մասին չենք էլ խոսում, չենք երազում: Սայլակն է պետությունը տրամադրում, այն էլ այնքան ծանր, ինձ համար շատ անորակ սայլակներ էին: Երբ ես բարձրաձայնեցի՝ շատ վրդովվեցին. եկեք, տեսեք մենք ինչ սայլակներ ունենք: Բայց փաստը մնաց փաստ, որ այդ սայլակներն անհնար է իջեցնել, ենթադրենք, երրորդ հարկից առաջին, որովհետեւ դա 30-40 կիլոգրամանոց սայլակ է, որի վրա երեխան կարող է շատ հարմարավետ նստել, հեռւստացույց նայել: Բայց եթե ծնողը պետք է երեխային տանի դպրոց, դա առաջնահերթ խնդիր է, իսկ հեռուստացույց երեխան կարող է բազմոցին նստած էլ նայել՝ ծնողները մի կերպ կհարմարացնեն: Բավականին լավ, թեթեւ սայլակներ բերում էին մի քիչ ավելի մեծ մարդկանց համար, բայց էլի այն որակը չէր, որ պետք է լիներ: Ես խոսում եմ կոնկրետ երեխաների մասին, որ ոլորտին լիարժեք տիրապետում եմ: Մենք իրենց ապացուցեինք, որ այդ սայլակները պետք չեն, անիմաստ բերում եւ կուտակում են ինչ-որ տեղ, կամ ծնողը գնում, վերցնում է, հետո զանգում-հարցնում է, թե ինչ անի, պետք չի. ինչո՞ւ վերցրիք՝ եթե պետք չէր, թող մնար իրենց պահեստում, տեղ չունենային դասավորելու, նոր հասկանային, որ անիմաստ գործ են անում: Ինչպես որոշեցին գումարը՝ ես չհասկացա, դա իրենց ներքին խնդիրն է: Այսօր հավաստագրերի օրենքը ներդրվեց, որ 95.000 դրամանոց հավաստագրեր են տալու, որը ծնողը կարողանալու է երեք տարին մեկ վերցնել եւ իր ընտրած խանութից գնել սայլակ: Բայց 95.000 դրամանոց սայլակ Հայաստանում չկա. այս տարվա տվյալներով սայլակների գները սկսվում են 200-220 հազարից: Բայց այսօր արդեն մի երկու ընկերություն, ըստ երեւույթին սոցիալական ապահովության նախարարության հետ խոսելով, բերել են (շուտով կներմուծեն) մի փոքր ավելի էժան սայլակներ, չեմ կարծում՝ անորակ. կարեւորը թեթեւ լինեն, եւ ծնողները կարողանան երեխային ֆիքսել վրան, հանգիստ տեղափոխել: Մոտավորապես 135.000 դրամ կարժենա՝ շատ քանակի դեպքում փաստորեն: Էլի ծնողի վրա մնում է բեռ. 20-21հազ. դրամ թոշակ ստացող երեխայի ծնողը չի կարող իրեն թույլ տալ՝ երկու ամսվա թոշակը կուտակել ու ավելացնել հավաստագրի գումարին: Էլի ծանրությունը մնալու է հ/կ-ների վրա, ինչպես մինչեւ այսօր է եղել:
- Դուք նշեցիք, որ մեծ բաց գոյություն ունի. շատ ընտանիքներ չգիտեն, թե ինչ քայլերով, ինչ հերթականությամբ, որ ինստիտուտներին կարող են դիմել, եթե ունենում են խնդիր: Մի փոքր էլ խոսենք, որպես ուղեցույց, այն ընտանիքների համար, որտեղ կա հաշմանդամ ունեցող երեխա:
- Ես չեմ ասում կայքերը բացեն, կարդան, որովհետեւ փորձը ցույց է տվել, որ երբ ասում ես որ կայքն է, թղթի վրա գրում-տալիս ես՝ չեն կարդում: Ուղղակի պետք է իրենց պոլիկլինիկաներում պահանջատեր լինեն. ամեն ծնող պետք է պահանջատեր լինի իր երեխայի իրավունքի համար: Պետք է բժշկից հարցնել, թե քանի անգամ է պետպատվերով վերականգնողական բուժում հասնում իր երեխային եւ որ կենտրոններում: Ենթադրենք ծնողը գաղափար չունի, արդեն բժիշկը, ուզի-չուզի, պետք է ուղղորդի, պետք է հասկանա, որ այս ծնողը գաղափար չունի, եթե սուտ ասեմ՝ վաղը իմ գլխին կարող է խնդիր առաջանա. պետք է վերցնի պետպատվերի թուղթը եւ ուղղորդի կենտրոնները: Երեւանում այս պահին դրանք երկուսն են, մարզերում էլ կան, բայց որակը ցածր է, դրա համար էլ բոլորը գալիս են Երեւան, ցավոք սրտի: Չնայած օրենքով եւ մարդկային տարրական հարմարավետության համար գոնե ամեն մարզում պետք է լավ որակի մեկ կենտրոն լինի, որ երեխաները կարողանան իրենց մարզում ստանալ վերականգնողական բուժումը: Իրականում դա այնքան տարրական ծառայություն է, որ պետք է լինի, եւ ամոթ է, որ չկա: Մայրը Սիսիանից պետք է երեխային բերի Երեւան, ընտանիքը մեկ ամսով պետք է կիսվի, պետք է տուն վարձի, երեխային կերակրի. այդ ամենի համար մեծ գումարներ է պահանջվում: Մենք գիտենք, թե մեր շրջաններում ինչ չքավոր, սոցիալական ծայրահեղ ծանր վիճակ է տիրում, դրա համար կամ տարիներով չեն գալիս, եւ երեխան լրիվ ընկնում է մկանային, ոսկրային դեֆորմացիաների մեջ, կամ ինչ-որ բարեկամի տուն են գալիս: Մի խոսքով ծայրահեղ ծանր անհարմարավետություն է ծնողի համար: Ես ուղղակի կարող եմ պետությանը կոչ անել մի փոքր ավելի նախաձեռնող լինել այս հարցում, գոնե ամեն մարզկենտրոնում կամ խոշոր համայնքներում լինեն փոքրիկ կենտրոններ: Գիտե՞ք ինչ են արել. վերցրել են պոլիկլինիկայի մի քանի սենյակ, վերապատրաստել են տեղի քույրերին այստեղի վերականգնողական կենտրոններում: Նախ, քույրական գործ ավարտած մասնագետը չի կարող դառնալ վերականգնողական թերապևտ, որովհետեւ դա բարձրագույն կրթություն է, վերապատրաստումներ եւ այլն: Ծնողները, որոնք երեխաներին տանում են, կամաց-կամաց գալիս են այստեղ, տեսնում են, հասկանում են, որ այնտեղ իրենց խաբում են՝ պետպատվեր կորզելու համար, ու չեն օգտվում իրենց մարզային կենտրոններից: Կարծեմ Գյումրիում մի շատ լավ կենտրոն կա, չնայած ինձ համար զարմանալի է, որ Գյումրիից, այդուհանդերձ, երեխաները գալիս են մեր կենտրոն եւ պետպատվերով այստեղի կենտրոնները: Մի խոսքով, այդ անիրազեկության մթնոլորտը շատ համատարած է՝ ամեն առումով: Դրա համար էլ ծնողներին պետք են կամ սոցաշխատողներ կամ պոլիկլինիկաներում մի քիչ ավելի սրտացավ բժիշկներ, որոնք կուղղորդեն: Այդ նույն սայլակի հարցը. բժիշկը կարող է ասել՝ հավաստագրի իրավունք ունես, գնա եւ ստացիր: Ծնողների մեծ մասը չգիտեն: Ես միշտ ասում եմ, որ նույնիսկ եթե վատ որակի է, վերցնեք եւ հետո ասեք, պետությունը կհասկանա, որ մի սերունդ է արդեն մեծացել, կայացել, որը շատ լավ հասկանում է իր եւ իր երեխայի իրավունքը: Եթե չպահանջեն, իհարկե, այսպիսի վիճակ կլինի. չկա պահանջատեր՝ չկա առաջարկ ձեւավորող ինստիտուտ:
- Փաստորեն հասարակական կազմակերպությունների դերը մեծ փոփոխություն է մտցնում:
- Միանշանակ: Կոնկրետ մեր կազմակերպության առումով ես կարող եմ հստակ ասել, որ այն ընտանիքների կյանքը, որոնք մեր շահառուներն են, իմ աչքի առաջ է փոխվում, որովհետեւ մարդիկ լրիվ զրոյական կետից սկսեցին շարժվել առաջ եւ ավելի վստահ են իրենց զգում, գիտեն, որ ցանկացած պահի կարձագանքենք, կկանգնենք իրենց մեջքին: Մենք փորձում ենք բոլոր խնդիրներին հետամուտ լինել, նոր պետությանը ուղարկել: Հասարակական կազմակերպությունը կապողն է երեխաների, ծնողների եւ պետության:
- Շնորհակալ եմ շատ: Հարգելի ունկնդիրներ, լսում էիք «Մարդու իրավունքների ինքնապաշտպանություն» հաղորդաշարը: Տաղավարում աշխատում էր Հայկուհի Մինասյանը: Հաղորդաշարի մեր այսօրվա հյուրը «Հայ մայրեր» բարեգործական հասարակական կազմակերպության նախագահ Նարինե Մանուկյանն էր: Հաջողություն: