Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամը և Հանուն ազատության Ֆրիդրիխ Նաուման հիմնադրամը համատեղ պատրաստել են նոր հաղորդաշար։
«Ազատության զրույցներում» մենք քննարկելու ենք ազատության թեման, դրա գաղափարական տարբերություններն ու ազդեցությունն ազատության տարբեր դրսևորումներում։ Այս թողարկման ընթացքում մեդիա փորձագետ Սամվել Մարտիրոսյան և գրող-հրապարակախոս Արմեն Օհանյան խոսում են «ազգ-բանակ» եզրի մասին, ինչ է այն ենթադրում և վերջինիս հետ կապված այլ հարցեր:
Այս շարքի առաջին տեսանյութը հասանելի հետևյալ հղումով։
Հաղորդաշարի սղագրությունն ամբողջությամբ կարող եք կարդալ այստեղ։ Սղագրության անգլերեն տարբերակը հասանելի է այստեղ։
Արտակ Այունց (ԱԱ) – Բարև ձեզ: Մենք շարունակում ենք «Շփման գիծ» – «Ազատության զրույցներ» շարքը և այսօր կզրուցենք ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հեռանկարների, պատերազմի-խաղաղության, ինչպես նաև ազգ-բանակ հայեցակարգի մասին: Այսօր մենք հյուրընկալում ենք մեդիա-փորձագետ Սամվել Մարտիրոսյանին և գրող-հրապարակախոս Արմեն Օհանյանին: Շնորհակալություն: Ես ցանկանում եմ սկսել մի մեջբերումից, որը նախորդ տարվա վերջում արեց պաշտպանության նախարար Վիգեն Սարգսյանը, որը հիմք կհանդիսանա մեր զրույցի այսօրվա և կուզենայի լսել ձեր կարծիքները սրա վերաբերյալ: Նա ասում էր հետևյալը. «Տարածաշրջանում այսօր տեղի ունեցող ռազմաքաղաքական իրադարձությունները և հայկական երկու պետությունների առջև ծառացած ռազմական բնույթի սպառնալիքները թույլ են տալիս կանխատեսել, որ առաջիկայում Հայաստանի անվտանգային միջավայրը և զինված ուժերի առջև դրված խնդիրները չեն կարող ենթարկվել էական փոփոխությունների: Ուստի մենք պարտավոր ենք հզորացնել և զարգացնել մեր զինված ուժերի պաշտպանական կարողությունները, տնտեսական, ժողովրդագրական ներուժից առաջընթացի կամ առնվազն այդ ներուժի առավելագույն չափով»: Հիմա, այս մեջբերման մեջ կա մի քանի գաղափարներ, բարձրացվում են մի քանի գաղափարներ և ես կուզենայի զրուցել դրա մասին: Մասնավորապես պարոն Սարգսյանը նշում է հայկական երկու պետությունների առջև ծառացած ռազմական բնույթի սպառնալիքների մասին մի կողմից, բայց մյուս կողմից մենք գիտենք, որ Հայաստանը նաև չի ճանաչում երկրորդ պետությունը հայկական՝ Արցախի Հանրապետությունը և դա արդեն երկար տարիներ մեր քաղաքականության օրակարգի մեջ է: Այնուամենայնիվ ունենալով ինչ-որ տեղ հակասական իրավիճակ, երբ որ կա երկրորդ պետությունը, այն չի ճանաչվում, բայց Հայաստանի առջև և երկու պետությունների առջև կան ռազմական որոշակի սպառնալիքներ: Ձեր կարծիքով այդ ազգ-բանակ կոնցեպցիան, որը առաջարկվում է պաշտոնական մակարդակով, կարո՞ղ է որոշակի առումով կանխել այն սպառնալիքները, որոնք այսօր ծառացած է հայկական երկու պետությունների առջև՝ հաշվի առնելով, որ երկրորդ պետությունն է նույնիսկ չճանաչված:
Արմեն Օհանյան (ԱՕ) – Դատելով այս մեջբերումից էստեղ ուղղակի մի հարց է առաջանում, թե այս դեպքում, երբ որ մենք ֆիքսում ենք «երկու հայկական պետություններ» արտահայտությունը՝ ո՞ր ազգ-բանակի մասին է խոսքը: Այսինքն, եթե երկու պետություններ՝ երկու ազգային պետություններ, էս իմաստով, ապա հաստատ երկու ազգ-բանակ է նաև ենթադրվում, թե՞ ամեն դեպքում մի ազգի կամ մի ժողովրդի մասին է խոսք գնում: Ի՞նչ իմաստով է օգտագործվում այստեղ ազգը, որպես ե՞զր: Պետք է հասկանանք, թե ազգայնականությունը այսօր Հայաստանում ո՞նց է ընկալվում ընդհանրապես ազգային պետությունը: Սա ի վերջո հարցերի հարցն է, որովհետև ամենատարբեր մեկնաբանություններ կարող են տրվել: Հիմա ենթադրենք Ամերիկայի համար շատ հստակ է, որ նա ազգային պետություն է, որը հիմնված չի որոշակի էթնիկության վրա: Դուք ասում եք հայկական երկու պետություններ՝ ենթադրվում է, որ ինչ-որ էթնիկության մասին է նաև այստեղ խոսքը այստեղ գնում: Կամ Ֆրանսիան ասում է, որ ինքը ազգային պետություն է, բայց այդտեղ կարևոր չի ֆրանսիացիներ են այդ ազգային պետությունում բնակվում, թե ասենք թե արաբներ են բնակվում՝ բոլորը քաղաքացիներ են: Հիմա այնպես է ստացվել մեր պարագայում, որ Հայաստանում և նաև Լեռնային Ղարաբաղում մեծամասնությունը հայեր են՝ իննսունութ տոկոսը բնակչության դրանք էթնիկ հայեր են կամ կարծում են, որ իրենք հայեր են: Էս դեպքում ազգ ասելով մենք ի՞նչ ենք հասկանում, որ հետո ուզում ենք սարքել նաև ազգ-բանակը, որ արդեն երկրորդ թեման է: Կարծում եմ, որ նաև այս դիտարկման մեջ կա մի հատ ենթադրություն, որ հնարավոր չի, որ իրավիճակը փոփոխվի: Այսինքն՝ տարածաշրջանային զարգացումները դրանք շատ անկանխատեսելի են իմիջայլոց։ Եթե քաղաքականությանը հետևում եք, իսկապես էս ասված խոսքից հետո ահագին զարգացումներ տեղի է ունեցել մեծ տարածաշրջանում այդ իմաստով: Եվ ո՞նց է ենթադրվում, որ հնարավոր չի, առաջիկայում չի սպասվում ոչ մի բան, այսինքն ոնց որ թե միանգամից հրաժարվում ենք խաղաղության կոնցեպտից: Այդ դեպքում ինչի՞ շուրջ է բանակցում: Այն է, որ այդ բանակցությունները դադարեցնենք, եթե հնարավոր չի ու մոբիլիզացվենք էդ ազգ-բանակի կերտման վրա: Եթե շարունակում եք բանակցել, ուրեմն ենթադրում եք, որ ինչ-որ բան, թե թատրոն ենք խաղում:
ԱԱ – Սա խոսք էր, որը մեջբերում էր նախարարի կողմից արված, որը հիմնավորում է՝ ինչո՞ւ է մեզ պետք ազգ-բանակը և քանի որ Արմենը բարձրացրեց այդ հարցը՝ ուզում էի քեզ հետ էլ քննարկել Սամվել կապված էդ վերջին մտքի հետ, որ տպավորություն է, որ ազգ-բանակ հայեցակարգը անհրաժեշտություն է հայկական երկու պետությունների համար, որովհետև մենք կանգնած ենք հարատև պատերազմի առջև: Այսինքն՝ հաշվի առնելով իրավիճակը մենք պետք է ազգ-բանակի միջոցով լուծենք հարատև պատերազմի խնդիրը և այո՛ խաղաղության հարցը այս տեսանկյունից ընդհանրապես չի էլ քննարկվում: Համամի՞տ ես նման մոտեցման հետ, որ մենք մշտնջենական պատերազմի առջև ենք կանգնած:
Սամվել Մարտիրոսյան (ՍՄ) – Հարցը ինձ թվում է սխալ է տրված, որովհետև մենք էդ պատերազմի՝ մշտնջենական պատերազմով ստեղծվել ենք, այսինքն մենք որպես անկախ Հայաստան երբ որ առաջացել ենք, արդեն եղել ենք պատերազմի մեջ ու փաստացի պատերազմը չի էլ դադարել, այսինքն երբեք չի կնքվել հաշտության պայմանագիր և մենք կարծում եմ մի քիչ ձևականության մեջ ենք գտնվում, երբ համարում ենք, որ օրինակ ապրիլին պատերազմ եղավ: Ապրիլին պարզապես պատերազմական իրավիճակը սրվեց: Իրականում պատերազմը ոչ մի օր չի դադարել, կորուստներ եղել են: Ենթադրվում է, որ հնարավոր չէ գոնե մեկ շաբաթ վերջին քսանհինգ տարվա մեջ գտնել, երբ չի եղել կորուստ գոնե մեկ կողմից: Այնպես որ՝ պատերազմը կա: Մեզ մոտ խնդիրը նրանում է, որ Հայաստանում, ինչպես որ Արմենը խոսեց, գաղափարների հստակեցումից մենք խուսափում ենք բոլոր ոլորտներում: Այսինքն, եթե նկատեք, ընդհանրապես գաղափարային վեճեր, ինչ-որ հայտարարություններ, բան, համարյա թե մեր քաղաքական դաշտում գոյություն չունեն և նույնն էլ արցախյան կամ ղարաբաղյան հակամարտությունում է: Մինչև հիմա հստակ չգիտենք՝ ինչ ենք ուզում: Վերջիվերջո հստակ հնչեցված չի՝ մեր վերջնական որպես պետություն ցանկությունը ո՞րն է Արցախի հարցում. ունենա՞լ երկու պետություն, թե միավորվել, արդյո՞ք մենք ինչ-որ կոմպրոմիսների համաձայն ենք, եթե այո՝ ո՞րն է այդ կոմպրոմիսների շրջանակը: Չնայած էդ հարցում ինչ-որ հայտարարություններ եղել են, բայց նույն քաղաքական էլիտան անընդհատ իրարամերժ բաներ է ասում: Երեք նախագահներն էլ ինչ-որ ժամանակահատվածում հայտարարել են, որ պատրաստ են հանձնելու ազատագրված տարածքները: Բայց նույն էդ նախագահների շրջապատը անընդհատ հերքում է այդ հնարավորությունը, այսինքն՝ եթե մենք կարող ենք անընդհատ այսկողմ-այնկողմ գնալ, նշանակում է հստակություն չունենք ու շատ դեպքերում դե յուրեն, դե ֆակտոն է շատ խառնած, մենք մինչև հիմա հստակ չենք հայտարարում, որ մեր բանակն է այնտեղ կանգնած: Ինչ-որ ձևեր ենք հնարում, որպես կամավոր են գնում զինվորները և այլն, և այլն, իրենց թվում է, որ պետք չի խուսափել հստակություններից և այդ տեսանկյունից, էն որ ասում են, որ իրավիճակը չի փոխվելու, ենթադրվում է, որ նախարարը խոսում է, որ խաղաղություն չի լինելու, պատերազմ կարող է լինել ավելի վատ, որովհետև վերջիվերջո օրինակ տեսականորեն Թուրքիան կարող է ինչ-որ այնպիսի վիճակների մեջ ընկնի, որ սահմանի մոտ առաջանա շատ լուրջ, ինչ-որ թեժ պատերազմ, որը կարող է անցնի նաև այս կողմ:
Կարծում եմ, Հայաստանում չկա որևէ մի քաղաքական կամ քաղաքացիական ուժ, որը այսօր կարող է հստակ բանաձև ցույց տալ, որով մենք կարող ենք ռեալ խաղաղության հասնել: Թեկուզ երկարաժամկետ ինչ-որ ծրագրով՝ չկա, իսկ այնպես՝ ուղղակի վերացական ասել, որ եկեք հասնենք խաղաղության, ես, ինձ թվում է՝ բոլորն էլ պացիֆիստ են վերջիվերջո, ոչ ոք չի ուզում, որ պատերազմ լինի, բայց վերացական պացիֆիզմը շատ էգոիստական երևույթ է: Իսկ այսօր մեր մոտ ստեղծված է իրավիճակ, որ բանակը ունի հստակ պատկեր ինչ է ուզում անի, մյուս թևը՝ պացիֆիստական, չունի հստակ պատկերացումներ: Բնականաբար ավելի առաջ է գնում այն կողմը, որն ունի հստակ պատկերացումներ:
ԱՕ – Ես մի բան էլի... ուղղակի՝ դիտարկում: Նախ, եթե ուզում ենք հստակեցնենք, ուրեմն պիտի հստակեցնենք, որ «մենք» ասելով ո՞ւմ նկատի ունենք՝ հիմա մենք, մենք, մենք - ո՞վ՝ մենք: Հետո կարծում եմ, որ քաղաքական ուժ ի դեմս օրինակ Կոնգրեսի կա, որ հետևողականորեն խաղաղության գաղափարն է առաջ քաշում և բոլորս չենք ցավոք սրտի պացիֆիստ, ընդհակառակը՝ վերջին ընտրություններն էլ ցույց տվեցին, որ պացիֆիզմը ինքը մարգինալ գաղափար է, եթե գաղափարների մասին ենք խոսում Հայաստանում այսօր: Այսինքն՝ ուրիշ պացիֆիզմ չկա: Պացիֆիզմը դա խաղաղություն է ամեն գնով՝ այդպես ենք հասկանում: Խաղաղասիրությունը գլոբալ իմաստով:
ՍՄ – Բանակն էլ է ասում՝ խաղաղություն է ամեն գնով: Ասում է՝ տանք, ջարդենք, փշրենք թշնամուն:
ԱՕ – Այսպես մենք կառաջացնենք հասկացությունների մի հատ խառնաշփոթ: Ուրեմն ընդհակառակը՝ կա շատ ազգայնական, սենց ինչ-որ լալահառաչ, պաթոսով պատված մի հատ խառնաշփոթ՝ գաղափարական, որը որ հստակ ռազմական է, այսինքն մտածելակերպը, ամեն ինչը ընդհակառակը՝ միլիտարիզացված է: Եվ այսօր ինձ թվում է, որ դեպի միլիտարիզացում է գնում ամեն դեպքում Հայաստանում հասարակությունը: Դա կարող ենք տեսնենք դպրոցներից սկսած: Ասենք ամենուրեք էդ հայրենասիրական՝ ռազմահայրենասիրականը, որ այդպես մեր ArmComedy-ի տղաները շատ լավ բան են անում՝ ծաղրի են ենթարկում, խրած տանում են առաջ: Ու կա էդ ռազմահայրենասիրականը: Ի վերջո էդ պրոպագանդան տարիներ շարունակ արվում է, ինքը իրա արդյունքները տալիս է այսօր, մենք տեսնում ենք: Նույնիսկ ասենք թե, երբ լրահոսում տեսնում ենք ինչ-որ դեպք, էլի սահմանին կրակոցներ և այլն, անգամ այդ մեկնաբանությունների մակարդակով հստակ երևում է, որ արդեն խաղաղությանը հավատացող շատ քիչ մարդիկ են մնացել: Այսինքն աշխատել է այս ենթադրությունը, որով որ մեջբերվեց տեքստը՝ իսկապես աշխատել է: Հիմա տարածված կարծիք է, որ անհնար է, ադրբեջանցիների հետ մենք այդպես էլ լեզու չենք գտնի, ռուսները խառն են, մեր հարցը չեն լուծելու…
ՍՄ – Խնդիրն այն է, որ Ադրբեջանը ամեն ինչ անում է, որպեսզի քեզ ապացուցի, որ այսպես է։ Նույն Կոնգրեսի պացիֆիզմը, որ նայես …
ԱՕ – Չէ: Ուզում էի ասել Սամվել ջան՝ «մենք» ասելուց հստակեցնենք: Հիմա, եթե «մենք» ասելով իշխանությունների դիսկուրսն ենք առաջ տանում, այսինքն՝ «մենք» ասելով հասկանում ես՝ նրանք ինչ են ասում, էդ ուրիշ բան: Եթե ասենք մենք իբրև Հայաստանի, չգիտեմ, քաղաքացիական հասարակություն…
ԱԱ – Ես անդրադառնամ՝ մենք… Շատ կարճ էդ «մենք»-ի հետ կապված. իրոք, ինձ համար էլ է դա անհասկանալի, որովհետև ինչո՞ւ չպետք է լինեն տարբեր կարծիքներ: Մենք ի վերջո ինչպե՞ս ենք տեսնում խնդրի կարգավորումը, բայց սա մի պահ…
ՍՄ – Ժողովուրդ ջան, «մենք» ասելով՝ ես ենթադրում եմ այն մարդկանց կամ ուժերը, որոնք հստակ դիրքորոշում ունեն հա՞: Իրանք կարող է շատ լինեն՝ քաղաքացիական, քաղաքական, հկ-ական, բայց եկեք համաձայնենք, որ առաջ քաշած ընդամենը մեկ-երկու մոտեցում կա հա՞, ընդ որում բոլորն էլ շատ ծայրահեղական են: Ոնց որ Կոնգրեսն է ծայրահեղական մոտեցում՝ պացիֆիստական, որովհետև…
ԱՕ – Ես չէի ասի որ պացիֆիստական է: Ես ինքս իհարկե պացիֆիզմի… պացիֆիզմը կպաշտպանեի, որովհետև այսօր այսպես պացիֆիզմը շատ թույլ դիրքերում է հայտնվել, իսկ ինքը լավ գաղափար է ամեն դեպքում:
ՍՄ – Անշուշտ, լավն ա:
ԱՕ – Բայց ես հստակ գիտեմ՝ ինչ եմ ուզում՝ ես ուզում եմ խաղաղություն: Բայց «մենք»-ի անունից ես չէի խոսի նույնիսկ կուսակցության մակարդակով:
ԱԱ – «Մենք»-ին անդրադառնանք. որպեսզի անդրադառնանք «մենք»-ին և հասկանանք մեզանից յուրաքանչյուրի գործը ինչպես է ակնկալվում ազգ-բանակ հայեցակարգում, ես մի փոքր մեջբերում էլ եմ ուզում անեմ: Նույն խոսքում նախարարը ասում է հետևյալը, որ ազգ-բանակի գաղափարը ըստ էության ենթադրում է, որ կառավարման բոլոր մարմինները քաղաքացիական ու հասարակական ուժերը, յուրաքանչյուր ոք պետք է հստակ պատկերացնի, թե ինչպես է հարաբերվում երկրի պաշտպանության գործին: Օրինակ՝ Արմեն, դու ինչպե՞ս ես պատկերացնում՝ ինչպե՞ս պետք է հարաբերվես երկրի պաշտպանության գործին: Այ էդ մենք-ը նաև այստեղ է հնչում: Բոլորս պետք է հստակ պատկերացում ունենանք, որ առաջնահերթ է պաշտպանության գործին լծվելը:
ԱՕ – Հարաբերվելը:
ԱԱ – Հարաբերվելը:
ԱՕ – Դե չգիտեմ, ես ինքս չեմ պատկերացնում՝ ո՞նց պիտի հարաբերվեմ, որովհետև ես ինքս զենք չեմ կրի, օրինակ՝ սկզբունքորեն, ես զենքին դեմ եմ: Բայց հարաբերվելու կարիք էլ չկա: Այսինքն՝ ես էս ազգ-բանակ կոնցեպցիան ընդհանրապես չեմ հասկանում, քանի որ հարցեր է իմ մոտ առաջացնում: Նույնիսկ ազգ ձևակերպումը տրված չի, թե ինչի մասին է խոսքը, բայց սովորաբար այլ հավասար պայմաններում մարդիկ իսկի չպիտի մտածեն էլ դրա մասին, որովհետև աշխատում են, բարիքներ են ստեղծում, հարկեր են վճարում, այդ հարկերի հաշվին բանակ է ուրեմն պահվում, հետևապես ամեն մարդ չպիտի մտածի. «Այ էս չորսը բանկան զակատ արեցի, էս հինգերորդն էլ բանակի համար» - դա աբսուրդ է էլի:
ԱԱ – Սամվել, դու ինչպե՞ս ես պատկերացնում:
ՍՄ – Դա աբսուրդ չի, որովհետև պատերազմական վիճակներում, նույնիսկ մեծ երկրները ընկնում են այն վիճակում, երբ որ խնդիր ունեն ներգրավելու հանրության լայն զանգվածներին: Կարող եք նայել երկրորդ համաշխարհայինը, ԱՄՆ-ն, որը անմիջապես իր տարածքում պատերազմ չէր ընթանում և ինքը փաստացի խոսում էր պատերազմում՝ էքսպեդիցիոն կորպուսներով: Նույնիսկ այնտեղ ահռելի մեծ աշխատանք է տարվում, որպեսզի բնակչությանը ներգրավեն, որովհետև բանակը ունի խնդիր: Ինքը ունի ֆինանսական խնդիր, որովհետև պատերազմ, բաները ինչքան ուզում ես հարկ վճարի, մեկ ա ծախսերը բանակի գնալով աճում են՝ հատկապես հիմա: Երկրորդ խնդիրը դա «recruiting»-ն ա, որովհետև դու ունես խնդիր առաջնագիծ ունենալու կռվող զինվորների, ոչ թե մարդկանց, որոնք կարող է երկրորդ կրակոցից հետո փախչեն: Դրա պատճառով բանակը ունի խնդիր մոտիվացված:
ԱՕ – Դե կարծես թե, նույն ապրիլյան պատերազմի ժամանակ ոչ մեկ չփախավ: Այսինքն՝ մենք դեպքեր չգիտեինք ոնց որ թե:
ՍՄ – Իրականում եղել են դեպքեր, ու հենց ինձ թվում ա դա էլ եղել է այն ուժերից մեկը, բաներից մեկը՝ շարժվող ուժերից մեկը, որովհետև օրինակ կոնցեպտներից մեկը՝ անցնել կոնտրակտային, պրոֆեսիոնալ բանակի, բայց նույն ապրիլի փորձը, ոնց ես կարող եմ ընկալել այն, ինչ որ ես եմ լսել, ցույց է տալիս, որ հենց կոնտրակտայինները ամենաշատ դեպքերում դիրքերը ավելի շուտ են թողել, քան տասնութ տարեկան տղաները: Ինձ թվում է՝ դա էլ է բերել, ինչ որ վերանայման: Ես այստեղ ոնց որ ասած՝ շատ սուբյեկտիվ է, որովհետև էստեղից-էնտեղից եմ ինչ-որ բաներ լսել՝ հստակ պատկերացում չունեմ, բայց մենք խաղաղ պայմաններում ապրողների համար բանակը լրիվ ուրիշ բանա, քան ներսից բանակը: Եթե դու ստիպված ես ունենալ բանակ, նաև դու պետք է հասկանաս, որ բանակը դա տեղ է, որտեղ սովորեցնում են մարդ սպանել: Դա պլացով ման գալ չի, վերջիվերջո մարդը պետք է պատրաստ լինի դիմացի երիտասարդին տա - աչքը հանի, երկրորդը՝ պետք է պատրաստ լինի նաև զոհվելու: Դա լուրջ խնդիր է հոգեբանական ու կարծում եմ բանակը ունի խնդիրը լուծելու ինչ-որ ձևեր: Ուրիշ հարց, որ երբ որ դու միլիտարիզմը չափից դուրս ես մտցնում քո հասարակության մեջ, իսկ հասարակությունը չունի իմունիտետ դրա հանդեպ, էդ ամեն ինչը վերածվում է ռազմահայրենասիրական աբսուրդի, որ մանկապարտեզներում երեխեքին տաբուրետկի վրա կանգնեցնում են, ինքը ինչ-որ բաներ է խոսում և այլն: Ու դա դառնում է ոչ թե ազգ-բանակ, այլ ոնց որ ասում են՝ տենց ազգ-դանակ է դառնում:
ԱԱ – Իսկ հիմա ասենք մեր իրականությունում, մեր ստեղծված կարգերի ներքո, ժողովրդավարացման մակարդակով, սոցիալական ինստիտուտների ֆունկցիոնալության առումով և այլն, ազգ-բանակի կոնցեպցիան արդյո՞ք նպաստում է երկրի անվտանգությանը ավելի: Հնարավորություն տեսնո՞ւմ եք, որ երկիրը գնալով ավելի անվտանգ կամ երկու հայկական պետությունները:
ՍՄ – Նայած կոնցեպտը դեպի ուր գնա: Ես, ճիշտն ասած, վերջնական, այսպես հստակ, լավ չեմ պատկերացնում էդ ազգ-բանակը վերջնականորեն ոնց որ իրա իդեալը ո՞րն է:
ԱԱ – Մեկ այլ նախադասությամբ հետևյալն է. բանակը լինի ոչ միայն սպառող, այլ նաև արտադրող: Այսինքն՝ ոչ միայն փող ներ-, ասենք՝ անընդհատ բյուջեից տրամադրվի բանակին, բայց բանակը նաև ապահովի աշխատատեղեր տնտեսությանը: Դա մեր պայմաններում իրատեսական է, հաշվի առնելով բոլոր մնացած այլ խնդիրները, որ երկրում կան՝ կոռուպցիայից սկսած, վերջացրած մարդու իրավունքների…, նույն բանակում՝ մարդու իրավունքների…
ՍՄ – Տեսականորեն, եթե ազգի և բանակի միջև կապը այսպես ավելի թափանցիկ դառնա՝ ենթադրաբար կոռուպցիան պետք է նվազի: Եթե դա ճիշտ կապ լինի, ոչ թե ձևական, այսինքն ավելի շատ խաղաղ բնակչությունը ունենա ինչ-որ մեխանիզմներ, բանակում իմանալու՝ ի՞նչ է կատարվում և ներազդելու: Երկրորդը՝ տնտեսության մի մասը իսկապես կարող է դառնալ, եթե բանակը դադարի լինել սպառող արտաքին զենքի, որը նույնպես կարծում եմ կոռուպցիա հետևանք է, այսինքն՝ կոռուպցիոներին ավելի հեշտ է ներկրել բոլոր տեսակի զինատեսակները՝ ընդհուպ մինչև փամփուշտը, որովհետև ինքը տակը ատկատ ունի: Բոլորս էլ գիտենք, որ զենքի ուրեմն էդ առք ու վաճառքը ահավոր կոռումպացված է ամբողջ աշխարհում, քան եթե քո մոտ արտադրես: Իսկ քո մոտ արտադրելը նաև ենթադրում է… Չի ենթադրում՝ աշխարհի փորձն է ցույց տալիս, որ դա լուրջ խթանում է բարձր տեխնոլոգիաները, գիտությունը, որովհետև…
ԱԱ – Տեսականորեն ես դու ասո՞ւմ, թե՞ նաև գործնականում հնարավոր է Հայաստանում:
ՍՄ – Ինչ-որ պահի կարծես կատարվում է այս փոփոխությունները, որ հայտնվեց փոխնախարար ռազմական արդյունաբերության հետ կապված ու ինչ-որ օրինակ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների կազմակերպությունները նաև սկսեցին ինչ-որ ձևով համագործակցել: Էդ ամեն ինչը դեռ լավ չի երևում:
ԱՕ – Ինձ թվում է, երբեք էլ չի երևա, որովհետև Հայաստանը ի սկզբանե դատապարտված է, որպես ռազմաարդյունաբերության զարգացող երկիր: Մենք չունենք, այսինքն չգիտենք լուրջ տնտեսագիտական վերլուծություն արվել է, թե չէ, բայց իմ սահմանափակ կարողություններով կարող եմ ենթադրել, որ ոնց որ գյուղատնտեսությունը Հայաստանում չի կարա սենց, եսիմ ինչ… Այսինքն գոյություն ունեն նախադրյալներ: Այսօրվա դրությամբ գերակա ճյուղ ռազմաարդյունաբերությունը Հայաստանում չեմ կարծում, որ կարա լինի և սենց ինչ որ տնտեսապես հանկարծակի զարգանա մի փոքր շուկայի պայմաններում ու էս փակության պայմաններում: Այսինքն՝ մենք զենք արտադրենք, մի հատ էլ սկսենք ծախել ուրիշների վրա:
ՍՄ – Եթե դու օրինակ լավ դրոններ սկսես արտադրել՝ քո սահմանը չի խանգարում՝ ինքնաթիռ նստեցնել, տանել, ծախել էստեղ-էնտեղ:
ԱՕ – Դե հա, բայնց Ջերմուկի պատմությունը չդառնա էլի հանկարծ:
ՍՄ – Լրիվ ուրիշ պատմություն է:
ԱՕ – Ես մենակ մի բանում եմ համաձայն. իսկապես բանակը պիտի բացվի: Հիմա ազգ-բանակ կոչենք, թե ինչ կոչենք՝ էդ ձևական բաներ են, բայց բանակը պիտի բարեփոխվի և պիտի բացվի, անհնար է: Երկրորը՝ որ ասում են, Ամերիկայի հետ են այստեղ համեմատությունը ինձ թվում է էդքան էլ տեղին չէր, մենք ապրում ենք մի քիչ այլ՝ երկակի, երկատված, երկշերտ իրականության մեջ, որովհետև դու Երևանում անընդհատ չես զգում պատերազմի առկայությունը: Դու Երևանում, որը երկրի կեսն է ըստ էության, որովհետև բոլորը Երևանում են:
ՍՄ – Վաշինգտոնում քառասունչորս թվին մարդիկ զգում էին պատերազմը իրենց վրա:
ԱՕ – Ինչ-որ առումով զգում էին, որովհետև տնտեսական ահավոր մի հատ ուրիշ վիճակ էր, մենք սովորել էինք: Այնտեղ կարճատև էր, այստեղ մենք քսան տարուց ավել է էս «ոչ պատերազմ, ոչ խաղաղություն» վիճակում ենք ապրում, հոգեբանական առումով… Մենք փառատոններ են գնում, իրադարձություններ են, շքերթներ են, եսիմ ինչեր են, բայց միաժամանակ այնտեղ ինչ-որ մի հատ բան …
ՍՄ – Չէ, բայց ապրիլի հետևանքով դու ունեցար տուրիզմի ահավոր անկում օրինակ ու դա խփեց կոնկրետ մարդկանց: Այսինքն՝ մարդիկ տեսան, որ պատերազմը իրենց հարվածում է:
ԱՕ – Տնտեսապես՝ այո՛: Բայց ավելի շատ ինձ այստեղ հետաքրքրում է այդ երկատվածությունը, որ մենք սովորել ենք: Ոնց որ իմունիտետ ձեռք բերեցինք տարիների ընթացքում, որ այնտեղ, սահմանի վրա ինչ-որ բաներ է տեղի ունենում, էստեղ էլ կյանքը իրա հունով շարունակվում է: Իսկ երկատվածությունը կա և էդ երկատվածությունը ինքը ավելի խորքային է, որովհետև հիմքում՝ ըստ էության, իմ կարծիքով ընկած է սոցիալական անարդարությունը նախ և առաջ, որովհետև էդ նույն բանակում զոհվում են անապահով՝ սոցիալապես անապահով ընտանիքի երեխեք: Մենք նախադեպ չունենք հիմա, որ ասենք թե ինչ-որ մի փոխնախարարի, նախարարի, չգիտեմ՝ մեծահարուստի երեխա՝ ոչ մեկին թող բան չպատահի, բայց ամեն դեպքում չունենք այդ նախադեպը, որ ասենք. «Այ, տեսեք, հարուստներն էլ են գնում, հարուստներն էլ են կռվում» և այլն: Այսինքն՝ ամբողջը արդեն սոցիալական անարդարության վրա է սարքած ու հիմա մի հատ էլ էս սոցիալական անարդարության վրա մի շերտ էլ ավելացնել, ինչ-որ գաղափարական՝ ազգ-բանակ, եսիմ ինչ, էդ ինձ թվում ա՝ լրիվ կքանդի: Հակառակը՝ ժամանակին ասում էին. «Տարածաշրջանի ամենամարտունակ բանակը», եսիմ ինչ է: Բանակի գովերգումը բանակաշինության ամենասկզբնական տարիներից միշտ եղել է: Ինքը նորություն չի, հիմա է հանկարծակի նոր փաթեթավորում ստացել: Բայց այն ժամանակ, երբ որ ասում էին՝ տարածաշրջանի ամենամարտունակ բանակ, եսիմ ինչ, եսիմ ինչ, ամեն դեպքում կար մարդկանց ինչ-որ մի հատ քանակություն, որոնք իսկապես հավատում էին էդ միֆին: Որոնք իսկապես… որովհետև կար հաղթանակի էդ բանը՝ թարմությունը, որ մենք հաղթել ենք, վերցրել ենք, հիմա կխոսանք, քաղաքական լուծում կտրվի հարցին, բայց գործի կեսը, կեսից շատը արված է: Հիմա ինձ թվում է մի քիչ, հատկապես ապրիլյան պատերազմը, որից հետևողականորեն ամեն դեպքում պատերազմ եմ կոչում իրան, որովհետև մարդկանց գիտակցության մեջ ինքը հենց այդպես մնաց որպես քառօրյա պատերազմ, համաձայնվելով այն մտքի հետ, որ պատերազմը ի վերջո… Բայց մարդկանց համար այդպես է: Էդ պատերազմը մի տեսակ, էդ հոգեբանական առավելությունը վերցրեց մարդկանց ձեռքից և ավելի սրեց փաստորեն սոցիալական անարդարության զգացողությունը: Անընդհատ տեսնում են՝ մեդիաներով, ֆեյսբուքով, ամեն ինչով՝ անընդհատ գնում է, անընդհատ տեսնում են, որ աղքատ ընտանիքի երեխեք են, անընդհատ զոհվում են: Էս մարդիկ ընկած, ինչ որ. «Հազար դրամ եկեք հավաքենք», եսիմ ինչ անենք: Դրանք հարցի լուծումներ չեն երկրում և բանակի հարցն էլ չես կարող պոկես, առանձնացնես: Ինքը մի հատ մեծ, գլոբալ համակարգային հարցի մի մաս է, որովհետև սոցիալական անարդարություն է երկրում:
ՍՄ – Մի հատ թանկանոց ջիպ՝ ՊՆ համարներով, կողքովդ անցնի, դու արդեն սկսում ես բազմաթիվ հարցեր պտտել գլխիդ մեջ: Հատկապես երբ որ ոստիկաններն էլ չեն կանգնեցնում իրան, երբ որ ինքը խախտելով, սաղին բրդբրդելով անցնում-գնում է: Դրանք շատ մանրուներ են, բայց այսինքն իդեալական ազգ-բանակ պետք է լինի՝ ոչ թե բանակը մտնի ազգի մեջ, այլ նաև ազգը մտնի բանակի մեջ:
ԱՕ – Բայց լավ չեմ պատկերացնում՝ մատրիոշկա է, ինչ է, որ մեկը մեկի մեջ մտնի՝ ինքը ազգից առանձնացված մի բան չի, չէ՞: (- Ինչ-որ առումով՝ առանձնացված է): Ամեն դեպքում իհարկե որոշակի գաղտնիություն ունի, փակ ա և այլն, բայց մենք պուճուր երկիր ենք, այսինքն, եթե ընտանիք կա, որը երեխա ունի ծառայող այսօրվա դրությամբ, ինքը ամենօրյա ռեժիմով ինֆորմացիա է ստանում՝ զանգում են, խոսում են, հետաքրքրվում են, գնում են, գալիս են: Էնպես չի, որ բանտում է էդ երեխեն, փակված է ու երկու տարի երեսը չես տեսնելու: Կապը կա, ինֆորմացիան շրջանառվում է: Եվ ըստ էության խնդիրը ոչ թե այն է, որ ազգ-բանակ սենց իրարից հանկարծակի անջատվեն, ոչ մի անջատում էլ իրականում տեղի չի ունեցել, ուղղակի ավելի շատ է նկատվում բացերը, ավելի շատ է նկատվում՝ ինչքա՜ն սոցիալապես անարդար… անարդար, կոռումպացված սիստեմ է ի վերջո էդ բանակ կոչվածը, որը դառնում է մի հատ հրեշավոր բան այլևս ազգի գլխին կախված: Հիմա էդ հրեշին ասել, որ ինքը սենց մեկ է՝ գեշ ա, բայց մերն է, բան, պետք է սիրենք, չի լինի:
ԱԱ – Գիտե՞ք, երբեմն բերում են Իսրայելի օրինակը…
ԱՕ – Որովհետև մեզ է կուլ տալիս, հասկանո՞ւմ ես: Ինքը… Իրա ֆունկցիան ո՞րն է էդ բանակի՝ որ մեզ պաշտպանի, չէ՞: Բայց իրականում ինքը մեզ չգիտենք պաշտպանում է, թե չէ: Ոնց որ պաշտպանում է տեղն եկած տեղը: Կարող էր ավելի լավ էլ պաշտպաներ, բայց դա երկրորդ հարցն է: Բայց ձեռքի հետ նաև մեզ է կուլ տալիս: Էդ հրեշը մեզ է ուտում ամենօրյա ռեժիմով ու մենք պետք է էնպես անենք, որ ինքը պաշտպանի, ոչ թե շուռ գա ու սկսի մեզնից սենց կյանք տանել:
ԱԱ – Միլիտարիզմի մասին էինք խոսում՝ միլիտարիստական հասարակության: Իսրայելի օրինակն էի երբեմն բերում, ասելով՝ այ, տեսեք, տասնամյակներ է արդեն պատերազմական իրավիճակում են ապրում, բայց դրան զուգահեռ կարողացել են կառուցել քիչ թե շատ ինչ-որ ժողովրդավարական երկիր գոնե ակներև, իհարկե խնդիրներ կան պաղեստինցիների հետ կապված, նրանց նկատմամբ վերաբերմունքի և այլն, բայց կա այն մոտեցումը, որ պատերազմի անընդհատ հնարավորությունը չի կարող անպայմանորեն խանգարել ժողովրդավարացմանը երկրի: Դրանք իրար հակասող գործընթացներ չեն և Իսրայելը, օրինակ եմ բերում, այ տեսեք, էդ պատերազմական պայմաններում փորձել է ինչ-որ ժողովրդավարական երկիր կառուցել և հաջողվել է: Եվ նաև ասում են՝ գիտենք նաև, որ բանակը բավականին կարևոր տեղ է գրավում Իսրայելում, Իսրայելի հասարակության համար: Այ էդպիսի համեմատությունները մեր իրավիճակի հետ կապված, որքանո՞վ են արժանահավատ:
ԱՕ – Չեմ կարծում, բացարձակ ոչ մի բան չունենք Իսրայելի հետ անընդհատ ոտք գցելու: Նախ աշխարհաքաղաքական, պատմական, և այլն… ահավոր տարբեր մի իրավիճակ է և հետո հենց սկզբում էլ ասվեց, որ էստեղ ազգ-բանակ ասվում է երկու հայկական պետականություն: Իսրայելում այդպիսի հարց չկա: Կա մի հատ մի պետություն, մի ազգ, մի բանակ և այլն և իրանք իրանց ձևն ունեն առաջ գնալու: Մեր մոտ մի քիչ ուրիշ է, մեր կոնֆլիկտի բնույթը այլ է: Մենք այստեղ ունենք չճանաչված պետության հանգամանք, որը ունի իրա ազգաբնակչությունը, իրա քաղաքացիներին, ովքեր որ ի վերջո իրանց… կամարտահայտման խնդիրն է դա, ի սկզբանե այդպես է դրված եղել: Հիմա, ես կարծում եմ, որ չգիտեմ Լոս Անջելոսում, Գլենդելում նստած մեկը չպիտի որոշի Ղարաբաղի ժողովրդի ապագայի հարցը: Ինքը որևէ առնչություն չպիտի ունենա մենակ այն բանի համար, որ ինքն էլ է հայ: Հետո ի՞նչ: Էդպես որ վերցնենք, ուրեմն՝ է՜ ութ միլիոն էլ դրսում է, էդ ութ միլիոնը պիտի էս երկու երկրի ճակատագիրը որոշի: Ամեն երկրի ճակատագիր որոշում է իրա քաղաքացին՝ դա է ժողովրդավարությունը ի վերջո՝ իրա քաղաքացին: Դրա համար է էստեղ Իսրայելի հետ համեմատությունները ընդհանրապես սխալ են, պլյուս էլի ասում եմ՝ էս ազգ բանակը Ղարաբաղի պարագայում չի հասկացվում, որովհետև «Վիգեն Սարգսյան, դու քանի գլխանի ես, որ որոշես Ղարաբաղի ժողովրդի ապագան»: Ժողովուրդը ինքը ունի հիմա իրա (ձևական է, թե ձևական չի) ընտրված նախագահը, իրա պաշտպանության նախարարը և այլն, և այլն: Իրանք պիտի որոշեն իրենց հարցը:
ԱԱ – Այսինքն դու հստակ տարանջատում ես հայկական երկու պետություններին:
ԱՕ – Ինքն է տարանջատում, իրա տեքստի մեջ է դա ասվում: Ես իմ կարծիքը ունեմ իհարկե, բայց ես հղվում եմ տեքստին: Տեքստի մեջ ասվում է երկու պետություն, հետո էլ ասվում է ազգ-բանակ: Դե հիմա ո՞ր պետության մասին է խոսքը և որոշակի ինքնորոշում ունի այդ պետությունը: Հիմա՝ աշխարհը չի ճանաչել, բայց իրանք թեկուզ ձևականորեն կամ ինչ-որ բան, սահմանադրություն ունեն, նախագահ են ընտրում, ունեն իրենց պաշտպանության նախարարը, որը չի հայտարարել իմիջայլոց ազգ-բանակին միանալու գաղափարի մասին և այլն: Սա քաղաքական…
ՍՄ – Իրականում ձևականորեն այդ հարցը լուծված է, որովհետև ՊԲ-ի նախարարը ի պաշտոնե ՊՆ-ի փոխնախարար է: Այնպես որ այդ կապը իրականում՝ բանակը երևի միակ օղակն է, որը էդ երկու պետությունները իսկապես միավորող է: Մնացած բոլոր կառույցների դեպքում անհասկանալի է իսկապես՝ երկու հատ Ազգային Ժողով, երկու հատ նախագահ և այլն, բայց ապագան անհասկանալի է՝ միանալու են մեզ, անջատվելու են: Դա ընդհանուր առմամբ գլոբալ խնդիր է ինձ թվում է, որ հենց նույն Արցախի ժողովուրդն էլ կողմնորոշված չի: Տարբեր հարցումներով՝ կեսը մտածում է՝ իրանք առանձին են, կեսը մտածում է՝ Հայաստանի մարզ են, այնպես որ… Բայց ինչ վերաբերում է Իսրայելին, իսկապես զուգահեռները սխալ են բազմաթիվ պատճառներով, օրինակ…
ԱՕ – Դեմոգրաֆիա, տնտեսություն, հազար ու մի… Դեմոգրաֆիան թեկուզ…
ՍՄ – Մի հատ բան կա, որ մենք կարող ենք իրենց փորձը օգտագործել՝ փոքր տարածքում ինչ-որ բաներ՝ հարցեր լուծելու մեխանիզմները: Բայց Իսրայելը այսպես, թե այնպես առաջինը հստակ գաղափարախոսություն կրոնական բնույթի, որը մենք չունենք, այսինքն մեզ համար Հայաստանը լրիվ ուրիշ կոնցեպտ է, քան հրեայի համար՝ Իսրայելը: Ու այստեղ սար ու ձոր է, իրանք լրիվ ուրիշ պատկերացումներով են ապրում:
ԱԱ – Իրանց մեջ էլ կան տարբեր պատկերացումներ` իրենց ապագայի։
ԱՕ – Ամեն դեպքում՝ ազգային պետություն:
ՍՄ – Ինչպե՞ս։
ԱՕ – Ազգային պետություն: Էդքանով ինձ թվում է…
ՍՄ – Այնքան ազգային պետություն է, որ նույնիսկ շատերը մեղադրում են, որ դա ֆաշիստական պետություն է, որովհետև օրինակ ոչ հրեաներին արգելված է նույնիսկ ամուսնանալ: Իրանք ստիպած են դուրս գալ Իսրայելից, ուրիշ երկրում կնքել ամուսնությունը, նոր հետ գալ և այլն: Այդտեղ լիքը հարցեր կան, որովհետև Իսրայելը լրիվ ուրիշ կրոնա-ազգային կոնցեպտ է, բայց ասում եմ՝ էն, որ դու կարող ես ինչ-որ փորձը վերցնել-հասկանալ ոչ միայն բանակի հարցում, նույն տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հարցում մենք նույն պրոբլեմ ունենք՝ յուրաքանչյուր ստարտափ (Start-up) ներքին շուկայով չի կարա զբաղվի, որովհետև փոքր է շուկան: Այսինքն՝ այսպես, թե այնպես մի քանի միլիոն ժողովրդի վրա ու շատ բան չես կարա ծախես, դրա համար էլ կարող ես սովորել՝ ո՞նց են իրանք փորձում ընդլայնվել էդ տեսանկյունից նույն բանակաշինությունը է այլն: Բայց իսկապես բանակի կամ արդյունաբերության ռազմական հարցում իրանց հետ չես էլ կարող ոտք գցել, որովհետև նա միակ երկրներից է, որն իր սեփական տանկն է արտադրում է լինելով էսքան երկիր: Օրինակ Թուրքիան իր տանկային ծրագիրը փակեց մի քանի օր առաջ: Էդ ահռելի երկիրը չի կարողանում սեփական տանկ արտադրել, իսկ Իսրայելը…
ԱԱ – Հա, բայց Իսրայելն էլ ինչ-որ պահից սկսել է չէ՞ էդ ամեն ինչը: Այնպես չի, որ միանգանգամից Իսրայելը…
ՍՄ – Սկսել է, բայց էստեղ լրիվ ուրիշ կոնցեպցիա է:
ԱԱ – Ամեն դեպքում: Լա՛վ: Ու վերջում ուզում եմ անդրադառնալ հետևյալ մի կարևոր հարցի: Ի վերջո ազգ-բանակ, տարբեր այս հայեցակարգերը և այլն (տնտեսություն, տնտեսական զարգացում, ժողովրդավարություն, կոռուպցիայի դեմ պայքար) կարելի է շարունակել տարբեր մոտեցումներ նրա համար է, որ մենք խաղաղ ապրենք խաղաղ: Այսինքն՝ խաղաղության համար են միտված, ոչ թե որպեսզի անընդհատ պատերազմենք և ասենք՝ ոչնչացնենք: Ի վերջո՝ մեր նպատակը կարծում եմ բոլոր ռացիոնալ մարդկանց և իշխանությունների նպատակը խաղաղություն հաստատելն է: Պարզ է, շատ բարդ բան է, բայց նպատակը դա է: Հիմա՝ էս մոտեցումները առաջ տանելով՝ մենք պատրաստվում ենք խաղաղությանը, թե ընդհակառակը՝ անընդհատ պատրաստվում ենք պատերազմի, որովհետև խաղաղությունը դեռ շատ հեռու է, ինչպես որ ասացիր: Ամեն դեպքում կա այն մոտեցումը, մտածողությունը, որ մենք ի վերջո պետք է խաղաղ ապրենք մեր հարևանների հետ:
ԱՕ – Ո՞ւմ մոտ:
ՍՄ – Ինձ թվում է…
ԱԱ – Իշխանությունների և էս հայեցակարգը առաջաջարկող …
ԱՕ – Արտակ ջան, ես խիստ կասկածում եմ, որ նախ բոլորիս նպատակը խաղաղությունն է, որովհետև ի վերջո պետք չի մոռանալ, որ պատերազմը լրիվ բիզնես է և էդ բիզնեսի վրա լիքը մարդ փող են աշխատում առ այսօր Հայաստանում, այդ թվում նաև բանակում հենց: Դրա համար էլ բանակը այդքան դժվարությամբ է բացվում, որովհետև այնտեղ միլիոնավոր դրամների կամ դոլլարների հարց կա: Դրա համար է դժվար, այսինքն փողի հարց է ի վերջո ու դրա համար է դժվար բացվում, թե չէ շատ բաց կլիներ: Ուրիշ խոչընդոտ չկա՝ մի փոքր ազգ ենք, բոլորը մեկը մյուսին է բարեկամ ենք այսպես ասած: Էդ մեկ: Այնպես որ, ոչ բոլորն են պատրաստ խաղաղության: Երկրորդ՝ ենթադրում եմ, որ հենց այս տեքստի հեղինակը ինքը խաղաղության հնարավորությունը այստեղ մեջբերված հատվածում լրիվ ջնջել է: Հիմա ինքը չի կարա մեր համախոհը լինի այն պարզ պատճառով, որ դեկլարացրել է մի հատ գաղափար՝ ազգ-բանակ, եսիմ ինչ, որը այդպես էլ դեկլարատիվ բնույթի է մնացել, եթե հաշվի չառնենք հազար դրամների էդ չարաբաստիկ պատմությունը խնդալու: Եվ այսօր մենք տեսնում ենք, որ կա վարչապետ, կա կառավարություն, Կարեն Կարապետյանը առանձնապես ազգ-բանակ կերտմամբ չի զբաղվում, գնում է լրիվ ուրիշ միջոցառումների, ամեն օր միացրեք «Հայլուրը», կտեսնենք, որ ոչ մի տանկ էլ չեն արտադրում, ոչ մի դրոն էլ չեն արտադրում, այսինքն՝ դեկլարատիվ ինչ-որ մի հատ բան էր՝ փստոց, ասեցին՝ «ազգ-բանակ, ազգ-բանակ» ու մեզ գործնականում ի՞նչ են անում, ո՞ւր է գործընթաց: Տեսնում ենք, որ էս կառավարությունը լրիվ ուրիշ բաներով է զբաղված ամեն դեպքում: Ոչ մեկ ռազմաարդյունաբերությանը զարկ չի տալիս ու էնպես չի, որ մենք տանկ սարքելով՝ տանկ կծախենք աշխարհի վրա, մեր հարցերն էլ կլուծենք, հլը մի հատ էլ փող հետ կգցենք՝ հայերը կգան, կլցվեն Հայաստան: Սա ինձ թվում է՝ ոչ մի տեղ տանող ճանապարհ չի, ավելի կոնկրետ քայլեր կան. նախ ժողովրդավարացում: Հայաստանի… (ցավոք եմ ասում, բայց այդպես է) Եթե դու չունես միջուկային զենք, չունես, այսինքն… Միջուկային զենք եթե չունես, նշանակում է՝ քո անվտանգության ամենա-, ամենամեծ բանը այն է, որ դու ժողովրդավարական աշխարհի մաս ես դառնում: Վերջ՝ ժողովրդավարացումը լինելու է մեր անվտանգության մեծագույն երաշիքը: Ուրիշ երաշխիք՝ մենք զենքով երաշխիք չենք կարա ունենանք, որովհետև մենք չունենք էդ զենքը, որ մեզ թույլ կտա մեզ գժի պես պահենք, ասենք՝ «Էսա կտրաքացնենք սաղ աշխարհը՝ մեզ էլ հետները»: Ուրեմն մենք պիտի գնանք ժողովրդավարացման, այլ ճանապարհ չկա:
Կլինենք ինչ-որ մի համակարգում, որը որ մեզ կտա, որովհետև այսօր ասենք ժողովրդավարական երկրների միջև պատերազմ՝ այդպես կրակելով, տխկ-տխկացնելով, իրար սպանելով դու չես պատկերացնի: Ասենք, չգիտեմ, վաղը չի կարա Լեհաստանը Ֆրանսիայի դեմ սկսի այդպես կռվել հասկանո՞ւմ ես, որովհետև կա արդեն մի… Կա մի աշխարհ, որտեղ արդեն կան՝ խաղի կանոնները փոխվել են: Բռնություն էլի կա, բայց այսքան բացահայտ չի: Իսկ Սիրիայում դա կարա շատ հանգիստ տեղի ունենա: Հիմա, էն մի հարցով, որ Սերժ Սարգսյանն էլ չէ՞ պահի տակ ասեց. «Մենք Սիրիա դարձնելու, Սիրիայի վերածելու հայրենիք չունենք» և այլն, և այլն, իսկապես ճիշտ է ասում, պետք է հասկանալ՝ դու որտե՞ղ ես խաղում: Եթե խաղում ես էս լիգայում հա՞, որտեղ որ այլ խաղի կանոններ են, ուրեմն այդտեղից դու պիտի ստանաս քո անվտանգության երաշխիքները: Տանկը չի լինելու, ոչ էլ կալաշնիկովը քո անվտանգության երաշխիքը, ոչ էլ այն տասնութ տարեկան նվիրյալ, ազնիվ, դեպի մահ գնացող երիտասարդը: Ինքն էլ չի լինելու: Քո անվտանգության երաշխիքը լինելու է, այո, մի համակարգ, որը որ քեզ տալու է այն երաշխիքը, որտեղ դու կունենաս նաև բանակ: Այդ դեպքում՝ հա: Բայց ամբողջ հույսը դնել բանակի վրա, որ բանակը եսիմ ինչ կանի, դա աբսուրդ է, այն էլ այս դեմոգրաֆիայի դեպքում, երբ որ դու տեսնում ես, որ երկրում համարյա մարդ չի մնացել, մարդիկ գնում են: Մարդիկ չեն գնում, որովհետև վատ են ապրում, կամ ինչ որ… Մարդիկ արդեն սկսում են գնալ, որովհետև չունեն ապագայի տեսլական: Որովհետև այ հենց էս մտքերը, որ արտահայտում է Վիգեն Սարգսյանը, որ հնար չկա, մենք կմոբիլիզացվենք, երբ բանակ կերտենք, մարդկանց դուր չի գալիս: Ինքը ասում է, որ «Ես մի կյանք եմ ապրում, երեխաս էլ դեռ տաս տարեկան է՝ տղաս, չեմ ուզում… չեմ ուզում մեռնի: Կգնամ մի հատ ուրիշ տեղ, որտեղ կա խաղաղություն»:
ԱԱ – Տապալվա՞ծ է ազգ-բանակ հայեցակարգը:
ՍՄ – Առաջինը Արմենին շարունակեմ. ժողովրդավարությունը այսպես, թե այնպես միակ նորմալ ճանապարհն է: Կապ չունի ազգ-բանակ է, եսիմ՝ այնտեղ գյուղատնտեսություն է, թե և այլն, բայց ժողովրդավարությունը երբեք քեզ չի պաշտպանի, կդարձնի ավելի պաշտպանված: Չի պաշպանի, որովհետև ասվում է՝ «ժողովրդավարությունները իրար դեմ չեն կռվում», այդպիսի աքսիոմ կա, որը ավելի շուտ հիպոթեզ է և ստուգված չի, որովհետև դեռ մի հարյուր տարի էլ ապրենք՝ կերևա: Ով գիտի՝ ինչ կլինի հետո: Երկրորդը՝ առնվազն ժողովրդավարությունը ոչ ժողովրդավարության հետ կռվում է շատ սիրուն: էդ նույնը մենք տեսնում ենք՝ ո՞նց է ամերիկյան զորքը հիմա Մոսուլի դեմ…
ԱՕ – Իրա տարածքում ոչինչ չի կատարվում չէ՞:
ՍՄ – Իրա տարածքում էլ է պատերազմ գնում, որովհետև օրինակ Իսլամական պետությունը տրաքացնում ա…
ԱՕ – Ահաբեկչություն, հա, էդ ուրիշ հարց է:
ՍՄ – Էդ ուրիշ հարց չի: Էդ դեպքում էլ դու կսկսես խոսել, որ պետք է ազգային անվտանգության ծառայությունը՝ ազգ, ԱԱԾ ծրագիր պետք է սկսել զարգացնել ու դեռ այնպիսի հարց է, որն է ավելի լավը: Այնպես որ, ինձ թվում է…
ԱԱ – Այսինքն հնարավոր է նման կոնցեպցիաներ առաջարկելով նաև ժողովրդավարացման գործընթացներին զարկ տալ, չի խանգարում: Ասենք՝ հասարակության հնարավոր միլիտարիզացիա՝ ազգը բանակ դարձնելու կամ հակառակը, էդ ամեն ինչը ես ուռճացնում եմ իհարկե, բայց էդպես է:
ԱՕ – Ժողովրդավարության հետ հակասություն չունի: Կներես Սամվել ջան, այսինքն՝ եթե դու զինված ես, դա դեռ չի նշանակում, որ դու հանդուրժող չես, ժողովրդավար չես և այլն՝ դու ընդամենը զինված ես: Հարցը այն է, թե դու էդ զենքը ո՞նց ես օգտագործում: Դու կարող է կացինով էլ մարդ սպանես, չէ՞:
ՍՄ – Հիմա ԱՄՆ-ն ժողովրդավարությո՞ւն է: Չէ՛, եթե ԱՄՆ-ն ժողովրդավարություն է՝ էդ էն երկիրն է, որը ամենաշատ պատերազմներն է վարում այսօր՝ վերջին եռեսուն տարվա մեջ, չէ՞: Կամ հիսուն տարվա մեջ, Կորեայից որ սկսենք՝ էլ ավելի շատ:
ԱՕ – Դե այնքան ժողովրդավարություն է, որ իրա քաղաքացին կարա էդ դեբիլին ասենք թե ընտրի ու դեբիլը կարա դառնա պրեզիդենտ, բայց կարա դա տեղի ունենա:
ՍՄ – Դե, ուզում եմ ասեմ, բանը… Սենց թե նենց պատերազմը…
ԱՕ – Իսկ մենք դեբիլներին չենք ընտրում՝ դեբիլները պարտադրում են էլի: Շատ էական բան կա՝ տարբերություն կա: Գոնե ընտրած լինեինք՝ կասենիք. «Լավ, դե հիմա էս ա»:
ՍՄ – Չէ, բայց մեկա պատերազմը խանգարում է ժողովրդավարությանը, որովհետև պատերազմը ստիպում է հանրության ինչ-որ մի լուրջ զանգվածի կայունությունը ու անվտանգությունը ավելի բարձր դասել, քան ազատությունները ու բնականաբար իրանք դառնում են հենք այն ուժերի համար, որոնք ուզում են ժողովրդավարությունը ջրել: Այնպես որ, մենք դա պետք է առնվազն գիտակցենք, բայց դա չի նշանակում, որ էդ ազգ-բանակը կարող է նաև հակառակը՝ ժողովրդավարությանը օժանդակի: Որովհետև, եթե օրինակ բանակը դառնա մոդել, տեսական բաներ եմ ասում, որը կարա նաև իրական լինի, եթե բանակը դառնա մոդել, որտեղ կարող է հասարակական մոնիթորինգը, վերահսկումը և այլն, և այլն, այնքան լավ աշխատի, կոռուպցիայի դեմ պայքարը լավ աշխատի, որ դառնա մոդել մյուս…
ԱՕ – Հա, եթե դառնա մոդել միասեռական՝ բացահայտ միասեռական գեներալներ էդ բանակում, օրինակի համար, ովքեր որ լավ ծառայում են էդ բանակում և ոչ մի այսպես ասած ազգ-բանակի կոնցեպցիայի մեջ շատ հանգիստ տեղավորվում են, ոչ մի խտրականության չեն ենթարկվում, էդ դեպքում իհարկե բանակից սովորելու բան կունենանք, բայց էս պարագայում կարծում եմ, որ մենք բանակից սովորելու բան չունենք, որովհետև բանակը, ընդհակառակը, էն լակմուսի թուղթն է, որ ցույց է տալիս մեր բոլոր հայտերը, բոլոր թերությունները շատ ավելի սրված երևում են բանակում: Բանակը ի վերջո հայելի, կամ չգիտեմ, ինչ-որ մետաֆոր կարող ենք օգտագործել՝ այն է, որ ցույց է տալիս մեզ, թե ո՞վ ենք մենք ինքներս էս պահի դրությամբ:
ՍՄ – Հա, բայց էդ ցույց տալու համար պետք է տեսնես:
ԱՕ – Սրած, հա՞:
ՍՄ – Չէ, ուզում եմ ասեմ դու շատ բաներ չես էլ տեսնում։
ԱՕ – Պետք չի, որովհետև ինքը այնքան ակնառու է, ինքը դիակներ է քեզ ուղարկում անընդհատ: Դու չես կարող անտեսես, դու ամեն օր տեսնում ես: Ինքը ի վերջո մի հատ մահվան մեքենայի է վերածվում, որը, ասում եմ, ցավոք սրտի ոչ միայն ան կողմ է, իրա էդ հրեշ է, չգիտեմ՝ դև է, ինչ է հուրը ուղղում, այլ նաև երբեմն շուռ է գալիս ու քեզ է խփում:
ՍՄ – Հասկանում եմ, բայց այն կողմ ուղղելն էլ լավ չի, բայց դե բանակը դա է՝ բանակը մահ է: Ուրիշ խնդիր ինքը չի լուծում:
ԱՕ – Չէ, բանակը հենց դա է: Մենք այդտեղ արդեն փիլիսոփայական հարցի եկանք: Իմ պատկերացմամբ զինված ուժը կարելի է հանել իհարկե, կարելի է և պաշտպանել պացիֆիզմը, բայց եթե կա՝ ինքը ամեն դեպքւմ կյանքն է պաշտպանում, ոչ թե մահն է հաստատում:
ՍՄ – Պարզ է, որ… բոլորս էլ գիտենք, որ բազմաթիվ խնդիրներ կան, բայց էլի եմ ասում, բանակը եթե պատրաստակամ լինի դառնալ մոդելային ինչ-որ երևույթ, եթե դու այնտեղ ինչ-որ հարցեր լուծես, հաստատ ավելի հեշտ էդ հարցերը կկարողանաս լուծել գյուղատնտեսության, կառավարման՝ ես կառավարման մասին եմ խոսում: Վերջիվերջո բանակը ինքը կառավարման մոդելի տեսանկյունից համարյա այդպես հստակ կարող է լինել:
ԱՕ – Հա, բայց հիբրիդ է: Հիբրիդ է, որովհետև այստեղ էլ չհասկացանք՝ էդ ազգայինի վրա, ալիքի վրա եկած՝ Վազգեն Սարգսյան, և այլն, և այլն, որ փորձառու իրանք բանակայիններ չեն ի վերջո՝ այսպես «самородок»-ներ կարելի է էս մարդկանց: Ինքնուս, էդպես ինչ-որ ֆիդայական շարժում ու գումարվում է իհարկե սովետական բանակից ժառանգած ամբողջ սպայական կազմը, որը գալիս է իրա հստակ մեթոդոլոգիայով: Ամեն դեպքում այսօր մենք չենք կարա ասենք, որ ազգային է էս բանակը, որովհետև էս բանակը իրա հենց ստեղծման պահից՝ բանակաշինության ամենա, ինքը ռուսական որոշակի մոդելի… Էս սովետական բանակն էլ՝ դա իհարկե ցարական ռուսական բանակի ինչ-որ մի հատ… այնտեղից են վերցրել: Նու ես ռազմական մասնագետ, փորձագետ չեմ, բայց էդքանը հասկանում եմ, որ էդ բերել են, կցել են մեր էս ֆիդայականին ու ինքը ստացվել է մի հատ հիբրիդ՝ խառն ամուսնություն է, որի երեխաները դեռ չեն երևում:
ՍՄ – Չէ, բայց…
ԱՕ – Ներքին կոնֆլիկտ էլ կա, օրինակ նույն էդ ռուսական կամ սովետական բանակի սպան տեսնում ենք, որ ինչ-որ մի իքս էտապում պրոբլեմներ է ունենում, ոնց որ Սերյան Օհանյանը ունեցավ պրոբլեմներ: Ասենք՝ իրա աշխարհայացքը, բանը, մոտեցումները էն մյուս գծի հետ՝ երկրապահի գծի հետ չեն բռնում, ֆիդայական գծի հետ չեն բռնում՝ իրանք կոնֆլիկտներ ունեն:
ՍՄ – Դե հա, բայց իրականում մենք պետք է չիմանանք էլ, որ իրականում ազգ-բանակը շատ շուտվանից արդեն մտած է այն առումով, որ էդ… Չէ՞, որ բաները՝ էդ հրամանատարները հետո շատ սիրուն մտան քաղաքական դաշտ, դարձան մարզպետներ, և այլն, և այլն՝ ուսումնասիրված է: Իրականում բանակը շատ արագ ներթափանցեց՝ իննսունականների կեսից, մեր քաղաքական և հասարակական դաշտ և խնդիրները, որ մենք ունենք այսօր, շա՜տ խնդիրներ կապված են էնպիսի պատճառով, որ առանց ինչ-որ մեմբրանի, առանց ինչ-որ իմունային համակարգի էդ ռազմական ոլորտը եկավ-մտավ քաղաքական…
ԱՕ – Բայց հիմա տես՝ հակառակն է գնում: Օրինակ ասենք, եթե նայում ես Վազգեն Սարգսյան և այլն, այսինքն այսպես է չէ` պատերազմող երկիր, բանակաշինություն և այլն, ռազմական էլիտան ինքը ըստ էության թելադրողն է, ամեն ինչ որոշում է վերջին հաշվով, վերջին այսպես ասած՝ կնիքը խփողը ռազմական էլիտան էր տարիներ շարունակ: Հիմա կարծես թե էդ բանը շրջվել է: Մենք այսօր տեսնում ենք շատ հստակ, որ ռազմական էլիտան, այսինքն էդ գեներալիտետը, եսիմ ինչը, իրանք հարց լուծողը չեն այլևս:
ՍՄ – Կներես, քո նախագահն, հիմա որ կա…։ Հիմա քոնն ա, քոնը չի, դու ընտրել ես, թե չէ ինքը սենց էե նենց բանակից ա։
ԱՕ – Ինքը այդտեղից է եկել, բայց… Ինքը այդտեղից եկել է, բայց տես՝ ինքը ամեն դեպքում գնալով թուլացնում է: Պաշտպանության նախարարը… Ինքը կարևոր ֆիգուրը չի: Պաշտպանության նախարարը էսպիսի ինչ-որ դեկլարատիվ տեքստերի համար է: Իրանից էլ բան՝ համազգեստը հանեցին, սարքեցին հասարակ պորտֆելով մի հատ բան, որ էդ բոլոր բաները լղոզվում է: Այ հիմա ինքը ըստ էության` Սերժ Սարգսյանը անում ա էդ ազգ-բանակ ասածը իրա պատկերացրածով, որ ավելի շատ ԿԳԲ-ական, տենց էդ ստիլի մեջ է իհարկե, բայց ես տեսնում եմ, որ էդ շրջադարձը շատ հստակ է, որ Վազգենից հետո ամեն դեպքում էս ազգ-բանակը չի հասկացվի: Այն ժամանակ կհասկացվեր, որովհետև ինքը ըստ էության էդ էր անում: Տանելու եմ բոլորին, տանելու եմ, հորքուրիս տղան լինի տանելու եմ։
ՍՄ – Հասկանում եմ, բայց հոկտեմբերի քսանյոթից հետո Քոչարյանը խնդիր ուներ կոտրել էդ… Այսինքն՝ իրականում Քոչարյանից սկսվեց էդ՝ Սարգսյանը չէր անում, ուղղակի շատ բաներ հնարավոր չէր:
ԱՕ – Հա, հիմա խնդիրն էլ այն է, որ մեր ազգային կապիտալի մի մասը հենց բանակում է ստեղծվել, այսինքն՝ մենք շատ քիչ բիզնեսներ… մենք շատ քիչ օլիգարխներ ունենք, որոնք որ կայացել են բանակից դուրս: Ու մի մասը հայկական բիզնեսի՝ ինքը իրա ծագումնաբանությամբ հենց սկսել է պատերազմի վրա հարստացած մարդկանց: Դա խաղ է, ամեն դեպքում ազգային բուրժուազիայի մի մասն է, դրա համար բուրժուական հեղափոխությունը նաև տապալվում է էդ իմաստով նաև, որ, որովհետև ազգային կապիտալի մի մասը առ այսօր նախ ծնվել է՝ գենեզիսով բանակից է գալիս, հիմա նաև բանակի մեջ ֆռռացնում է էդ փողը ինչ-որ չափով, էդ շատ դժվար է քանդել: Եվ կան շատ հատուկենտ կերպարներ, օրինակ ասենք Գագիկ Ծառուկյան և այլն, որ գենեզիսով կապված չեն, բայց իրենք էլ են ուզում բանակի վրա ինչ-որ բան ծախեն կամ առնեն և այլն: Նենց չի, որ իրանք չեն ուզում փայ մտնեն այդտեղ: Այսինքն՝ բիզնես է խոշոր հաշվով: Բիզնես է ու էդ բիզնեսին տրվել է հերթական անգամ սենց մի հատ փաթեթավորում, ցավոք սրտի, մեր երեխեքի կյանքի հաշվին:
ՍՄ – Ուղղակի ֆիքսենք, որ մեր երեխեքի կյանքը մենակ կոռուպցիան չի խլում, այլ նաև նաև այն, որը թույլ չի տալիս պացիֆիզմը ռեալ զարգացնել:
ԱԱ – Եզրափակելով մեր այսօրվա զրույցը խաղաղության հեռանկարները մեր հարևան երկրի և երկրների հետ որքանով են ըստ ձեզ մոտավոր:
ՍՄ – Այսպես ասեմ՝ բանակը, եթե քաղաքական, դիվանագիտական լուծում չկա խաղաղության վրա՝ բանակը միշտ գործելու է մեկ ձևով. խաղաղությանը հասնելու է զսպելով հակառակորդին, այսինքն վերջիվերջո տակը պատերազմ է, ուղղակի պատերազմի վախ՝ վախացնելով, զսպելով և այլն: Այնպես որ, քանի չկա դիվանագիտական, քաղաքական լուծում՝ բանակը խաղաղության խնդիրը այդպես է լուծելու: Ու այսօրվա դրությամբ ես ազնվորեն չեմ տեսնում խաղաղության քաղաքական հնարավորությունը:
ԱԱ – Այսինքն ոչ բռնի ճանապարհով խնդրի կամ խնդիրների լուծումը…
ՍՄ – Ես չեմ տեսնում, որովհետև… Անհնար է որովհետև հարևան հանրապետությունում էլի տարրերը գնալով ավել ծայրահեղանում են: Մեր մոտ դրա պատասխան՝ մեզ մոտ է ծայրահեղացում գնում, այսինքն՝ եթե համեմատենք մեր հասարակությունը տաս տարի առաջ՝ անհամեմատ մենք ծայրահեղացել ենք: Իհարկե Ադրբեջանում դա ուղղակի տասնապատիկ է մեր համեմատ: Ու եթե դու ունես հասարակություններ, որոնք ոչ մի կոմպրոմիսի պատրաստ չեն, ունես քաղաքական վերնախավ, որը նույնիսկ պատկերացում չունի, թե ինչ կոմպրոմիս կարելի է ռեալ, ոչ թե խոսքի, այլ ռեալ կոմպրոմիս… հայտնի չի:
ԱԱ – Մադրիդյան սկզբունքները կարծես երկու պետությունների իշխանություններն էլ ընդունում էին, որպես կոմպրոմիսային հիմք խնդիրը կարգավորելու: Այսինքն կարծում եմ՝ դա դեռ շարունակվում է՝ այդպե՞ս է, թե չէ՞:
ԱՕ – Դե հա, շարունակվում է իհարկե: Քաղաքական լուծումներ կգտնվեն վաղ թե ուշ, դա չի հարցը: Ցանկացած պատերազմ ի վերջո ավարտվում է, անգամ հարյուրամյա պատերազմը ի վերջո ավարտվեց:
ՍՄ – Բայց հարյուր տարուց ավել գնաց:
ԱՕ – Հուսանք, որ մեր պարագայում հարյուր տարի չի տևի: Մենք ինքներս մեր կենդանության օրոք կտեսնենք այդ խաղաղությունը հաստատված: Հարցը այն է, որ այս ծայրահեղացումները, որոնք նշեց Սամվելը, իմ կարծիքով նաև դրական կողմ ունեն, քանի որ ինքը վերքի, թարախի պես է, այսպես կուտակվում, կուտակվում, կուտակվում է՝ ի վերջո պայթելու է: Գուցե ինչ-որ իմաստով դա ավելի արագացում հաղորդի գործընթացին, որովհետև ի վերջո ժողովուրդները պետք է ցանկանան այդ խաղաղությունը: Որտեղից էլ բերվի, պարտադրվի, բանակցվեն, նստեն սեղանի շուրջ, եսիմ ինչ անեն՝ ի վերջո ժողովուրդները պետք է ցանկանան խաղաղություն ու բարիդրացիություն: Երբ որ ժողովուրդները կցանկանան՝ արդեն մնացածը քաղաքական հարցեր են: Ի վերջո, երբ որ այդ սահմանի վրայի երեխան զենքը թողնի, այն մյուս երեխան էլ զենքը թողնի, չգիտեմ այդպես մի հատ ինչ-որ իդեալիստական բան եմ պատկերացնում, բայց ամեն դեպքում հասկանում եմ, որ դա ներքին պահանջ պիտի լինի: Մենք… Մեր գործը այն է, որ ամեն օր պետք է չզլանանք, խոսենք խաղաղության մասին:
ՍՄ – Էլիտաներն էլ պետք է ցանկանան։ Տասնչորս թվի դեկտեմբերին (- Ես ամեն դեպքում հակված եմ…) զինվորները գցեցին իրենց հրացանները, գերմանացի, ֆրանսիացի սկսեցին ֆուտբոլ խաղալ:
ԱԱ – Հազար ինը հարյուր տասնչորսին:
ՍՄ – Հազար ինը հարյուր տասնչորսին: Մի քանի օր հետո, մի քանի սպայի գնդակահարեցին ու ստիպեցին նորից կռվեն: Այսինքն մինչև վերնախավերն էլ պատրաստ չեն…
ԱՕ – Ես չեմ կարծում, որ այսօրվա հասարակությունները դա տասնչորս թվի հասարակություններն են, անգամ Գերմանիայի, Ֆրանսիայի, չգիտեմ, որը օրինակ ուզում եք՝ բերեք, որովհետև այսօր մարդիկ շատ ավելի ինֆորմացված են, այսօր մարդիկ գիտեն ձևեր որոշումների կայացման գործընթացների վրա ազդելու և ես չեմ կարծում, որ մենք հոտ ենք ոչխարի, որին պետք է քշել այսկողմ-այնկողմ, ասել՝ կռվի, նստի, վերկաց, և այլն: Մենք ի վերջո…
ՍՄ – Էդ «մենք», որ ասում եք, ու՞մ նկատի ունեք։
ԱՕ – Հա, էդ «մենք»-ը… Այ էդ մենքը Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիներն են, շարքային քաղաքացիները՝ ես, դու, Արտակը: Ի վերջո ինչո՞ւ ենք էս ամենի մասին այդքան խոսում. որովհետև ոչ մեկս էլ էլիտայի ներկայացուցիչ չենք, ուրեմն մեր ասածները զրո էֆեկտ պիտի ունենան, եթե մենք չհասկանայինք, որ մեր խոսքի կարևորությունը չգիտակցեինք: Այսինքն՝ այս ամբողջ խոսակցությունը հենց այդ դրական բանից է գալիս, որ մենք կարծում ենք, որ մենք որոշում… որոշումների կայացման գործընթացի վրա ազդող մարդիկ ենք, ոչ թե ինչ-որ էստեղ ուղղակի այսպես ինչ-որ դատարկաբանությամբ ենք զբաղված: Եթե չհավատաինք դրան, որ մենք ենք որոշողը մեր կյանքի, ու ճակատագրի, այս խոսակցությունը կդառնար անիմաստ՝ YouTube-ում ընդամենը չորս հարյուր, հինգ հարյուր «view» ունեցող մի տեսանյութ:
ԱԱ – Հուսանք… Հուսանք, որ ավելի շատ մարդ կդիտի այս հաղորդումը և մեր շարքը «Ազատության զրույցների»: Շնորհակալություն: Հետևե՛ք «Ազատության զրույցներ»-ին:
Սղագրությունը՝ Տաթևիկ Ղահրամանյանի
Սղագրության ավարտը՝ հուլիսի 24, 2017թ․
Տեսանյութը ստեղծվել է 2017թ. հունիսի 22-ին: